Spis treści Karta tytułowa Karta redakcyjna Część pierwsza: Mumbaj Rozdział pierwszy Rozdział drugi
Część druga: Londyn Rozdział trzeci Rozdział czwarty
Część trzecia: Lumière Rozdział piąty Rozdział szósty Rozdział siódmy Rozdział ósmy Rozdział dziewiąty Rozdział dziesiąty Rozdział jedenasty Rozdział dwunasty
Część czwarta: Paryż Rozdział trzynasty Rozdział czternasty Rozdział piętnasty Rozdział szesnasty Rozdział siedemnasty Rozdział osiemnasty Rozdział dziewiętnasty Rozdział dwudziesty
Podziękowania Richard C. Morais Recenzje Okładka
Tytuł oryginalny The Hundred-Foot Journey Projekt okładki i stron tytułowych Anna Damasiewicz Redaktor prowadzący Agata Paszkowska Redakcja, korekta Jacek Biernacki Opracowanie techniczne i łamanie Bartłomiej Nowicki Copyright © 2010 by Richard C. Morais All Rights Reserved Copyright © by Bellona Spółka Akcyjna, Warszawa 2013 Zapraszamy na strony: www.bellona.pl, www.ksiegarnia.bellona.pl Dołącz do nas na Facebooku www.facebook.com/Wydawnictwo.Bellona Nasz adres: Bellona SA ul. Bema 87, 01–233 Warszawa Dział Wysyłki: tel. 22 457 03 02, 22 457 03 06, 22 457 03 78 fax 22 652 27 01 [emailprotected] ISBN 9788311134539 Skład wersji elektroniczej [emailprotected]
Dla Katy i Susan
Mumbaj
Rozdział pierwszy
J
a, Hassan Haji, byłem drugim z sześciorga dzieci. Urodziłem się nad restauracją mojego dziadka, przy Napean Sea Rd, w miejscu zwanym wówczas Bombajem Zachodnim (dwie dekady później miasto zaczęto nazywać Mumbajem). Podejrzewam, że już wówczas koleje mojego losu zostały gdzieś zapisane, gdyż pierwszym wrażeniem, jakie pamiętam, był zapach machli ka salan[1], aromatycznej ryby curry, unoszący się przez szczeliny w podłodze i otulający dziecięce łóżeczko w pokoju moich rodziców, dobudowanym nad restauracją. Jeszcze dziś pamiętam zimne szczebelki łóżeczka, przyciśnięte do mojej buźki bobasa, gdy jak najdalej wysuwałem nos, wciągając mocno powietrze i łowiąc aromatyczną mieszankę kardamonu, rybich głów i palmowego oleju. Byłem taki maleńki, lecz czułem, że to zapowiedź niezmierzonych bogactw, czekających na odkrycie i skosztowanie w wolnym świecie na zewnątrz. Lecz pozwólcie mi zacząć od początku. W 1934 roku mój dziadek przybył do Bombaju z Gudźaratu. Ten młody człowiek wjechał do wielkiego miasta na dachu parowozu. W owych czasach w Indiach wiele wschodzących gwiazd cudownie odkryło szlachetne korzenie swych rodów – choćby słynnych krewnych, którzy pracowali z Mahatmą Ghandim w mrokach dziejów w RPA. Mnie jednak brak tak dystyngowanego dziedzictwa. Byliśmy zubożałymi muzułmanami, ledwo wiążącymi koniec z końcem rolnikami z pylistego Bhaunagar. Słabe zbiory na polach bawełny w latach trzydziestych postawiły mojego siedemnastoletniego dziadka pod murem. Z braku alternatywy – przeniósł się do Bombaju, tętniącej życiem metropolii, gdzie niewielu osobom udaje się zostawić po sobie ślad. Moja przygoda z kuchnią, można śmiało powiedzieć, zaczęła się od burczenia w brzuchu dziadka. Trzydniowa podróż na dachu pociągu, w spiekocie bezlitosnego słońca, gdzie uporczywie trwał przy drogim życiu, kiedy rozgrzane żelastwo ślamazarnie wlokło się przez równiny Indii, to niezbyt obiecujący początek wędrówki mojej rodziny. Dziadek nigdy nie wspominał trudów pierwszego okresu w Bombaju, wiem jednak od babci Ammi, że przez wiele lat sypiał po prostu na ulicach i zarabiał na życie, dostarczając pudełka z lunchem indyjskim urzędnikom, wspierającym machinę Imperium Brytyjskiego. Aby zrozumieć Bombaj, z jakiego pochodzę, trzeba się udać na Stację Wiktorii w godzinach szczytu. To esencja życia w Indiach. Mężczyzni i kobiety zajmują osobne miejsca, a pasażerowie dosłownie zwisają z okien i drzwi, gdy pociągi ociężale wtaczają się na Stację Wiktorii czy Churchgate. W wagonach jest tak tłoczno, że brak już nawet miejsca na pudełka z lunchem dla podróżnych; przybywają one osobnymi składami, już po godzinach szczytu. Pudełka te – a w nich ponad dwa miliony poobijanych cynowanych puszek z wieczkiem – o zapachu daal[2] i imbirowej
kapusty oraz ryżu z czarnym pieprzem, wysłane przez lojalne żony – sortowane, karnie poskładane na wózkach na kółkach, rozwożono następnie z niezwykłą precyzją do wszystkich urzędników banków i firm ubezpieczeniowych Bombaju. Właśnie tym się zajmował mój dziadek. Dostarczał pojemniki z lunchem. Dabba-wallah[3]. I tyle. Nie mniej, nie więcej. Dziadek był dość oschłym towarzyszem. Nazywaliśmy go Bapaji[4]. Pamiętam, jak przykucał na ulicy o zachodzie słońca w czas ramadanu, z twarzą pobielałą od głodu i wściekłości, jak zaciągał się bidi[5]. Wciąż mam przed oczami jego długi nos i brwi jak wykute w żelazie, znoszoną czapkę i podniszczoną kurtę[6], wyraźnie zarysowane kości, mimo białej brody. Ale choć oschły, był dobrym dostawcą. Gdy miał dwadzieścia trzy lata, dostarczał niemal tysiąc pojemników dziennie. Pracowało dla niego już czternastu chłopaków. Swe drogocenne nogi owijali lungi – koszulami indyjskiej biedoty – i toczyli tak wózki arteriami Bombaju, gdy już przeładowali je puszkami z lunchem w budynkach Scottish Amicable i Eagle Stars. Był chyba rok 1938, gdy wreszcie wezwał do siebie Ammi. Pobrali się, gdy mieli po czternaście lat. Drobna wieśniaczka o ciemnej, naoliwionej skórze przybyła pociągiem z Gudźaratu w tych swoich tanich bransoletkach. Stację kolejową wypełniała para, łobuzy załatwiały się na tory, chłopcy z wodą zdzierali gardła, a nurt wymęczonych pasażerów i tragarzy spływał wolno peronami. Gdzieś na tyłach, w trzeciej klasie, razem ze swymi bransoletkami, czekała moja Ammi. Dziadek coś do niej burknął i już ruszyli dalej, lojalna wiejska żona z szacunkiem dreptała kilka kroków za mężem z Bombaju. Tuż przed II wojną światową moi dziadkowie wznieśli dobudówkę w slumsach przy Napean Sea Rd. Bombaj stanowił zaplecze działań wojennych aliantów na froncie azjatyckim, dlatego wkrótce jego mury gościły miliony żołnierzy z całego świata. Dla wielu z nich był to ostatni moment, kiedy mogli zasmakować pokoju, tuż przed skwarem walk o Birmę czy Filipiny. Młodzi ludzie hasali po drogach wybrzeża Bombaju z petami u warg i puszczali oko do zarabiających na plaży Chowpatty prostytutek. To moja babka wpadła na pomysł, aby sprzedawać im przekąski, a mój dziadek w końcu na to przystał. I tak biznes, który wyrósł na dostawach lunchów, wzbogacił się o stragany na rowerach, ruchome bary z przekąskami, które gnały po mieście, kusząc to żołnierzy kąpiących się na plaży Juhu, to w piątkowych wieczornych godzinach szczytu wabiąc tłum wokół stacji kolejowej Churchgate. Chłopcy sprzedawali słodycze z orzechów i miodu, herbatę z mlekiem, lecz przede wszystkim bhelpuri, rożek z gazety, wypełniony prażonym ryżem, sosem chutney, ziemniakami, cebulą, pomidorami, miętą i kolendrą, a wszystko to wymieszane i obficie doprawione przyprawami. Uwierzcie, pycha! Więc, co nie dziwne, rowery z przekąskami okazały się trafioną inwestycją. Zachęceni uśmiechem fortuny, moi dziadkowie wyremontowali opuszczone poddasze w odległej części Napean Sea Rd. I tam właśnie założyli prymitywną, przydrożną restaurację. Kuchnię stanowiły trzy piece tandoor[7] oraz rząd palenisk na węglu, na których spoczywały żelazne kadai[8] z baraniną z masalą[9]. A wszystko to skrywał namiot U.S. Army. W cieniu figowca bengalskiego ustawili kilka siermiężnych stolików i zawiesili hamaki. Babcia zatrudniła Bappu, kucharza z wioski w Kerali, i zgodnie z północną tradycją uzupełniła menu o takie dania jak theal z cebuli czy pikantne, grillowane krewetki królewskie. Żołnierze, marynarze i lotnicy myli dłonie angielskim mydłem w beczce po oleju, osuszali je oferowanym ręcznikiem, a następnie wspinali się na hamaki, rozciągnięte pod oferującymi cień drzewami. W tym okresie do moich dziadków dołączyli krewni z Gudźaratu. Ci młodzi ludzie
pracowali jako kelnerzy. Nosili drewniane tace, obchodzili prowizoryczne stoliki wśród hamaków i szybko stawiali na nich miski z szaszłykami z kurczaka, basmati[10] i słodycze z masła oraz miodu. Gdy nie było wiele do roboty, babcia wychodziła w długiej koszuli i spodniach, które zwiemy salwar kamee. Lawirowała między rozkołysanymi hamakami, wdając się w pogawędki z tęskniącymi za domem żołnierzami, marzącymi o potrawach z ich ojczystych krajów. – Co lubić jeść? – pytała. – Co jeść w domu? Brytyjscy żołnierze opowiadali jej o steak-and-kidney pie[11], gestykulowali, kreśląc, jak unosi się para, gdy po raz pierwszy wbija się nóż w ciasto i obnaża jego smakowite wnętrze. Trajkotali jeden przez drugiego i wkrótce namiot wypełniały ochy i przekleństwa, wrzawa i podekscytowanie. Wtedy przyłączali się Amerykanie, nie chcąc, aby Brytyjczycy ich przelicytowali. Ostrożnie dobierali słowa, jakie zdołałyby oddać urok steku z grilla z bydła wykarmionego na bagnistych łąkach Florydy. Zbrojna w dane, zdobyte podczas tej misji wywiadowczej, podczas tych swoich przechadzek, Ammi zarządzała odwrót do kuchni i przetwarzała zasłyszane przepisy w piecach tandoor na własne reinterpretacje potraw. Na przykład był taki indyjski pudding chlebowo-maślany, oprószony świeżą gałką muszkatołową, który stał się przebojem wśród brytyjskich żołnierzy. Odkryła też, że Amerykanie gustowali w sosie z orzeszków ziemnych i chutneyu mango w kawałkach naan[12]. Nie minęło wiele czasu, a o jej kuchni wszędzie było głośno, od Gurków po brytyjskich żołnierzy, od koszarów po statki wojenne. Przez okrągłą dobę przed naszym namiotem przy Napean Sea Rd zatrzymywały się jeepy. Ammi stała się znaną osobą. co*kolwiek o niej powiem, będzie nie dość. To ona mnie ukształtowała. Nie ma doskonalszego dania niż jej żółtaczek; oprószała tę rybę masalą ze słodką chili, owijała liściem bananowca i tak wrzucała na grill tawa na kropli oleju kokosowego. Dla mnie to esencja kultury i cywilizacji indyjskiej, krzepiącej i wyszukanej zarazem. Wszystko, co gotowałem, było próbą doścignięcia tego ideału, jaki stanowiło ulubione danie mojej babki. Miała tę cudowną biegłość profesjonalnego szefa kuchni, wykonywała po kilka zadań jednocześnie. Dorastałem, patrząc, jak jej drobna postać śmigała boso po klepisku kuchennej podłogi. Szybko obtaczała plastry bakłażanów w mące z brązowej fasoli i smażyła je w kadai, zdzieliwszy w pędzie dla zachęty kuchcika, podawszy mi wafelek migdałowy i wrzaskliwie kontestując przy tym kulinarne dokonania mojej Cioteczki. Co najważniejsze, przydrożny namiot Ammi szybko stał się dojną krową. Nagle się okazało, że moim dziadkom powodzi się naprawdę nielicho. Zgromadzili małą fortunę w twardej walucie wypłat milionów żołnierzy piechoty, marynarzy czy lotników w tę i we w tę przemierzających Bombaj. Lecz gdzie sukces, tam i dylematy. Bapaji był nieustępliwym dusigroszem. Zawsze biadolił o każdy najdrobniejszy uszczerbek, choćby nałożenie zbyt wiele oleju na tawę. Naprawdę na punkcie pieniędzy miał lekką szajbę. I tak, podejrzliwy wobec sąsiadów i krewnych z Gudźaratu, zaczął upychać oszczędności do puszek po kawie. Każdej niedzieli udawał się w sekretne miejsce, gdzieś na wieś, zakopać drogocenne zyski. Jesienią 1942 roku moich dziadków dopadł kryzys. Złakniona funduszy na działania wojenne brytyjska administracja zlicytowała ogromne połacie bombajskich nieruchom*ości. Gros tych dóbr znajdował się na Salsette, większej z wysp, na których wzniesiono Bombaj, lecz rozdysponowano też przygodne skrawki lądu i wolne działki Colaby. Wśród wystawionych na sprzedaż terenów znalazła się niegdyś zapuszczona nieruchom*ość przy Napean Sea Rd, nielegalnie zajęta przez moją
rodzinę. W głębi duszy Bapaji był wieśniakiem i – jak wszyscy wieśniacy – cenił ziemię wyżej niż papierowy pieniądz. Dlatego pewnego dnia odkopał wszystkie puszki i z piśmiennym sąsiadem u boku stanął w drzwiach Standard Chartered Bank. Za pośrednictwem banku Bapaji kupił cztery akry przy Napean Sea Rd, płacąc na aukcji 1016 angielskich funtów, 10 szylingów i 8 pensów. Ziemia u stóp wzgórza Malabar należała do niego. Wówczas bóg pobłogosławił moim dziadkom i dał im dziecko. W nocy, gdy w dokach Bombaju doszło do eksplozji amunicji, akuszerki przyjęły mojego ojca, Abbasa Haji. Ciemne niebo buchało kulami ognia, a erupcje strzaskanych okien wrzynały się w ulice miasta. I wtedy, właśnie wtedy babcia wydała mrożący krew w żyłach okrzyk i wyskoczył Papa, drąc się jeszcze głośniej niż jego matka, zagłuszając nawet eksplozje. Zawsze się śmialiśmy, gdy Ammi nam o tym opowiadała. Każdy, kto znał mojego ojca, przyznałby, że to najwłaściwsze tło dla jego przyjścia na świat. Cioteczka, urodzona dwa lata później, przybyła w znacznie spokojniejszych okolicznościach. Okres niepodległości i podziałów nastał i minął. Co właściwie działo się z moją rodziną w tym czasie infamii, pozostaje tajemnicą. Papa nie odpowiedział wprost na żadne z pytań, jakie mu zadawaliśmy. – No, wiesz, źle się działo – stękał, dociskany – ale daliśmy sobie radę. I skończ już to przesłuchanie. Leć, przynieś mi nową gazetę. Wiemy, że familia mojego ojca się podzieliła, jak mnóstwo innych. Większość krewnych uciekła do Pakistanu, lecz Bapaji pozostał w Mumbaju i ukrył rodzinę w piwnicach magazynu lokalnej firmy. Ammi powiedziała mi kiedyś, że sypiali w ciągu dnia, ponieważ nocami budziły ich wrzaski ludzi, którym na zewnątrz, tuż za drzwiami ich komórki, podrzynano gardła. Lecz i tak trzeba przyznać, że Papa dorastał w całkiem innym kraju niż Indie, jakie znał jego ojciec. Dziadek był niepiśmienny. Papa chodził do miejscowej szkoły, wprawdzie niezbyt dobrej, lecz i tak się dostał do Instytutu Technologii Żywienia na politechnice w Ahmedabadzie. Dostęp do edukacji i przeobrażenia społeczne odesłały do lamusa stare zwyczaje plemienne. Papa spotkał w Ahmedabadzie Tahirę, jasnoskórą studentkę księgowości, moją późniejszą Mamę. Twierdził, że najpierw zakochał się w jej zapachu. Siedział w bibliotece z głową zwieszoną nad książką, gdy pochwycił niezwykle odurzającą nutę, łączącą zapach chapati[13] i wody różanej. I to, jak mawiał, to właśnie była moja matka. Jednym z moich najwcześniejszych wspomnień jest lekki uścisk dłoni Papy. Staliśmy przy ulicy imienia Mahatmy Ghandiego, spoglądając w kierunku modnej restauracji Hyderabad. Nieprzyzwoicie majętna bombajska rodzina Banaji oraz ich przyjaciele rozładowywali tuż przy krawężniku mercedesa. Za szybą nudził się szofer. Kobiety piszczały i całowały się na powitanie, komplementując wygląd to jednej, to drugiej. Za nimi sikh, portier, z trzaskiem otworzył szklane drzwi do restauracji. Hyderabad i jego właściciel, taki indyjski Douglas Fairbanks junior, czyli u nas po prostu Uday Joshi, często gościł na łamach rubryk towarzyskich Times of India. Każda wzmianka o Joshim sprawiała, że ojciec przeklinał i gniótł gazetę. Nasza restauracja nie należała do tej samej ligi, co Hyderabad – my serwowaliśmy dobre jedzenie za uczciwą cenę – a jednak Papa uważał Udaya Joshiego za swojego wielkiego rywala. Aż tu nagle, tuż przed naszymi nosami, ów tłum znakomitości wstępował do słynnej restauracji na mehndi, przedślubną tradycję, podczas której panna młoda i jej przyjaciółki zasiadały na poduszkach i zdobiły henną dłonie, palce i stopy. To zaś oznaczało pyszne jedzenie, żywą muzykę, pikantne opowieści. Ale, co więcej, mój Papa wiedział, że Joshi znów się przewinie w prasie.
– Spójrz – rzekł nagle – Gopan Kalam. Papa zagryzł rąbek wąsów i wielką łapą lekko ścisnął moją dłoń. Nigdy nie zapomnę wyrazu jego twarzy. Jakby nagle rozwarło się niebo i stanął przed nami sam Allah. – Prawdziwy miliarder – szepnął Papa. – Dorobił się na petrochemii i telekomunikacji. Patrz… patrz na szmaragdy jego kobity. Ajjjj. Wielkości śliwek. I właśnie w tej chwili zza przeszklonych drzwi wyłonił się Uday Joshi. Stanął wśród tych eleganckich brzoskwiniowych sari i jedwabnych garniturów Nehru, jak im równy. Natychmiast czterech czy pięciu fotografów zawołało, aby się ustawili w ich stronę. Joshi słynął z zauroczenia wszystkim, co europejskie. Stał ożywiony przed strzelającymi migawkami aparatów w błyszczącym czarnym garniturze Pierre Cardin, a bielejące zęby błyskały w świetle flesza. Choć w tym wieku nie miałem głowy do sław, to znany restaurator przykuł moją uwagę, jak nie przymierzając legenda kina bollywoodzkiego. Pamiętam, że gardło otulił żółtą, jedwabną apaszką, a oprószone siwizną włosy zaczesał do tyłu w stylu pompadour, utrwalając fryz puszkami lakieru do włosów. Nie sądzę, abym kiedykolwiek widział kogoś równie eleganckiego. – Spójrz na niego – syknął Papa. – Spójrz na tego małego koguta. Papa nie zniósłby ani chwili dłużej; nie mógł tam sterczeć i patrzeć na Joshiego. Nagle się odwrócił i pociągnął mnie ku sklepowi Suryodhaya i tamtejszej wyjątkowej okazji, dziesięciogalonowych beczek z olejem roślinnym. Miałem tylko osiem lat, musiałem więc biec, żeby dotrzymać tempa jego długim krokom i powiewającej kurcie. – Posłuchaj, Hassanie – przekrzykiwał uliczny zgiełk – pewnego dnia nazwisko Haji będzie znane dalej i szerzej, a tego koguta nikt nie będzie pamiętał. Czekaj tylko i patrz. A wtedy spytaj ludzi, spytaj ich, kim jest Uday Joshi. Że kto? Odpowiedzą. A Haji? Haji! – odpowiedzą – Haji to znakomita, niezwykle ważna rodzina. skrócie, Papa nie ukrywał swego apetytu na życie. Był otyły, lecz wysoki jak na przedstawiciela naszej nacji. Miał sześć stóp wzrostu. Pucołowaty na twarzy, o kręconych, ciężkich włosach i grubych, pomadowanych wąsach. I zawsze ubierał się staroświecko – kurta, a pod nią spodnie. A jednak nie nazwalibyście go wytwornym. Papa jadał, jak zresztą wszyscy muzułmanie, rękoma – a właściwie prawą dłonią, podczas gdy lewa spoczywała na kolanie. Lecz zamiast dystyngowanie unosić jedzenie do ust, schylał nisko głowę nad talerzem i szuflował tłustą baraninę i ryż, wrzucając je do paszczy, tak jakby nigdy nie spożywał normalnego posiłku. No i szamiąc, wypacał wiadra. Pod jego pachami wykwitały mokre plamy wielkości talerzy obiadowych. Kiedy wreszcie syty unosił twarz znad jedzenia, miał ten szklany wzrok pijaka, a po brodzie i policzkach ciekł pomarańczowy tłuszcz. Kochałem go, lecz nawet ja przyznawałem, że był to zatrważający widok. Po obiedzie Papa kuśtykał na kanapę, zapadał się w nią i przez kolejne pół godziny wachlował się, powiadamiając wszystkich dokoła o swoim zadowoleniu za pomocą głośnych beknięć i gromkich pierdnięć. Moja matka, wywodząca się z szanowanej rodziny urzędników z Delhi, w trakcie tego poobiedniego rytuału zamykała oczy z obrzydzeniem. Zawsze też stała nad nim, kiedy jadł. – Abbasie – perorowała – zwolnij. Zakrztusisz się. Na miłość boską. To jak jedzenie z osłem. A jednak ojciec zasługiwał na podziw. Cechowała go charyzma i determinacja, że nie wspomnę o ambicjach. W 1975 roku, gdy przyszedłem na świat, on już twardo zarządzał rodzinną restauracją. Mój dziadek, cierpiąc na rozedmę płuc, spędzał większość czasu w odosobnieniu. A gdy miał lepsze dni, nadzorował dostawy lunchu, siedząc na twardym krzesełku na dziedzińcu. W miejscu namiotu Ammi wznieśliśmy szary, betonowo--ceglany kompleks. Moja rodzina
W
mieszkała na pierwszym piętrze głównego budynku, nad restauracją. Dziadkowie i bezdzietna Cioteczka z Wujaszkiem ulokowali się poziom wyżej. Pod nimi nasza enklawa graniczyła z dostawioną, piętrową drewnianą szopą, gdzie na podłodze spali: nasz kucharz Kerala, Bappu i pozostali słudzy. Serce i duszę rodzinnej firmy z tradycjami stanowił dziedziniec. Wózki z pudełkami do lunchu i rowerowe bary z przekąskami ustawiano wzdłuż odległego muru. W cieniu obwisłej, wodoodp*rnej plandeki znajdowały się kociołki zupy z głów karpia, stosy liści bananowca i świeże samosy[14] na woskowanym papierze. Vis-à-vis stały wielkie żelazne kadzie rozdrobnionego ryżu, perfumowanego liściem bobkowym i kardamonem. Dokoła przysmaków niezmordowanie brzęczał wibrujący rój much. Zwykle na płóciennym worku przy tylnych drzwiach kuchennych siedział służący. Cierpliwie wybierał czarne pyłki brudu spośród ziaren basmati. Kobieta o naoliwionych włosach, zgięta wpół, ściskając zwinięte sari między nogami, czyściła krótką szczotką cały dziedziniec. W tę i z powrotem i znów w tę i z powrotem. W moich wspomnieniach ten plac zawsze tętni życiem, nieustannie ktoś wchodzi i wychodzi, co hałaśliwie obwieszczają kurczaki i koguty, nerwowo gdacząc we wspomnieniach z dzieciństwa. To właśnie tu gnałem po szkole, aby w popołudniowym upale znaleźć Ammi przy pracy, w podcieniach ganku, osłaniających wewnętrzny dziedziniec. Mogłem wgramolić się na szczyt skrzynki, zaciągnąć się jej aromatyczną zupą rybną i nieco pogawędzić o tym, jak minął dzień nauki, zanim mi powierzyła mieszanie w kociołku. Pamiętam też, z jaką gracją zbierała rąbek sari, gdy maszerowała pod ścianę, skąd mnie doglądała, paląc metalową fajkę. Zwyczaj ten zachowała jeszcze z czasów mieszkania w wiosce w Gudźaracie. Pamiętam to wszystko, jakby rozgrywało się wczoraj: mieszanie i mieszanie w rytm miasta, jak po raz pierwszy zapadłem w ten magiczny trans, w który już od tej pory zawsze zapadałem, gotując. Łagodny wietrzyk hulał w zaułkach dziedzińca, przynosząc echo ujadania bombajskich psów, pogłos ulicznego gwaru i zapach nieoczyszczonych ścieków; wplatając to wszystko w rodzinną atmosferę. Ammi przykucała w ocienionym kącie. Jej drobna, pomarszczona twarz znikała za krzepiącymi buchami dymu. Gdzieś z góry płynęły dziewczęce głosy mojej matki i ciotki; na piętrze, na werandzie nad naszymi głowami zawijały brązową fasolę z chili w koszulki z ciasta. Lecz przede wszystkim powraca do mnie dźwięk mojej żelaznej gracy, rytmiczny zgrzyt o dno miski, gdy wyławiałem z głębi zupy klejnoty: kościste rybie łby i białe oczy, unoszone ku powierzchni rubinowoczerwonego wiru. ciąż śnię o tym miejscu. Wystarczył krok poza ścisłe, bezpieczne otoczenie posiadłości naszej rodziny i zapadałeś się w hom*ogeniczną dzielnicę slumsów Napean Sea Rd. Morze dachów pięło się w górę chybotliwych deskowań chałup, poprzecinane cuchnącymi strumieniami. Wśród ruder niósł się gryzący zapach ognisk na węglu i gnijących śmieci. Nieprzejrzyste powietrze jeszcze bardziej gęstniało od piania kogutów i beczenia kóz, dźwięków uderzeń praczek na cementowych płytach. To właśnie tu dzieci i dorośli rozsiadali się na ulicach. Lecz już po drugiej stronie drogi rodziły się całkiem odmienne Indie. Gdy dorastałem, dorastał i mój kraj. Wzgórze Malabar, wznoszące się nad nami, szybko najeżyło się żurawiami. Wśród starych, skrytych za bramami willi pięły się kolejne drapacze chmur, jak Miramar czy Palm Beach. Nie wiem, skąd przybywali, lecz zamożni wydawali się wyłaniać spod ziemi, jak jacyś bogowie. Do znudzenia wałkowano te same tematy: złotonośnych programistów, guru obrotu złomem, eksporterów paszminy[15], wytwórców parasolek i sam nie wiem czego jeszcze. Dokoła sami milionerzy, najpierw setki, potem już tysiące. Raz w miesiącu Papa pielgrzymował na wzgórze Malabar. Zakładał świeżo wypraną kurtę,
W
chwytał mnie za rękę i zabierał na szczyt, aby złożyć wyrazy szacunku wpływowym politykom. Ostrożnie przemykaliśmy na tyły waniliowej rezydencji, gdzie kamerdyner w białych rękawiczkach bez słowa wskazywał terakotowy dzban, ustawiony tuż za drzwiami. Papa kładł brązową, papierową torbę na stosie jej podobnych, po czym bezceremonialnie zamykano nam drzwi przed nosem. Aż do kolejnego zebrania regionalnego Kongresu Bombaju nie potrzebowano tu ani nas, ani naszej wypchanej rupiami torby. Obowiązywały jednak pewne zasady. Nigdy nie należało podchodzić frontem. Zawsze do drzwi na tyłach. Później, gdy interesy mieliśmy już z głowy, nucąc sobie pod nosem gazel[16], Papa kupował nam sok z mango i grillowaną kukurydzę. Wsuwaliśmy je na ławce w Wiszących Ogrodach, parku miejskim na wzgórzu Malabar. Z naszego miejsca pod palmami i bugenwillami podziwialiśmy tłum wchodzących i wychodzących z Broadwayu. Wśród skwarnej zieleni biznesmeni rozsiadali się w swoich mercedesach, pojawiały się dzieciaki w szkolnych mundurkach, żony udawały się na lekcję tenisa i herbatkę. Monotonny strumień zamożnych triumfatorów – w jedwabnych szatach, z owłosionymi klatkami i okularami w złotych oprawkach – zmierzających do swych dżinijskich świątyń, do Jain Mandir, gdzie obmywali swych idoli w papce z sandałowca. Papa wbijał zęby w kolbę i bez litości obrabiał ją aż po sam koniec. Kawałki ziaren przyklejały mu się do wąsów, policzków i włosów. – Kupa pieniędzy – mawiał, oblizując usta i wskazując przez ulicę nieogryzioną kolbą – bogate. Z budynku wyłoniła się dziewczynka z nianią, szły na przyjęcie urodzinowe. Zamachała dłonią na taksówkę. – Ta dziewczyna chodzi do mojej szkoły. Widziałem ją na placu zabaw. Papa cisnął ogryzioną kukurydzę w krzaki i wytarł twarz chusteczką. – Taaaa? – rzekł – I co, miła ona? – Nie. Lubi być ostra jak przyprawy. tej chwili, o ile sobie przypominam, pod drzwiami budynku zatrzymała się furgonetka. Było to auto osławionego restauratora Udaya Joshiego. Dostawa, według najnowszego pomysłu, prosto do domu na te stresujące dni, kiedy służba ma dzień wolny. Gigantyczny obrazek Joshiego, puszczającego do nas oko, spoglądał z bocznej ścianki pojazdu. Z ust wydobywała mu się wielka chmurka ze sloganem Bez zamieszania. Bez awantur. Tak działamy dla ciebie. Odźwierny przytrzymał drzwi, gdy dostawca w białej kurteczce wystrzelił z tyłu furgonetki z tacą z puszkami, pod wiekiem i foliowaną. Pamiętam ten głęboki namysł w głosie Papy. – A co on znowu kombinuje, ten Joshi? Ojciec już dawno pożegnał się ze starym namiotem U.S. Army, zastępując go ceglanym domem i plastikowymi stolikami. Był tam przepastny hall, prosty i gwarny. Kiedy miałem dwanaście lat, Papa postanowił jednak zmienić profil działalności na bardziej ekskluzywny, bliższy restauracji Hyderabad Joshiego. I tak zmienił naszą starą restaurację na 365-miejscowy lokal Bollywood Nights. Gości witała kamienna fontanna. Centralnie nad salą jadalną Papa zawiesił mieniącą się kulę disco, wykonaną z lusterek, wirującą ponad niewielkim parkietem do tańca. Ściany najpierw pomalował na złoto, a następnie pokrył je, na podobieństwo hollywoodzkich restauracji, które oglądał w gazetach, zdjęciami gwiazd Bollywood, zdobionymi ich autografami. Potem przekupywał gwiazdki i ich mężów, aby regularnie, kilka razy w miesiącu wpadali do lokalu. I jakimś cudem czasopismo na kredowym papierze Hello Bombaj! zawsze miało w lokalu ustawionego w odpowiednim momencie fotografa. Na weekendy Papa wynajmował piosenkarzy, którzy uderzająco przypominali niezwykle popularne wówczas postacie: Alka Yagnik oraz Udit
W
Narayan. Przedsięwzięcie okazało się tak trafione, że kilka lat po otwarciu Bollywood Nights Papa stworzył kolejny lokal, chińską restaurację i prawdziwą dyskotekę z maszynami do wytwarzania dymu, które – mimo że doprowadzało mnie to do szału – wolno było obsługiwać jedynie Umarowi, mojemu starszemu bratu. Inwestycje pokryły całe nasze cztery akry. Restauracja chińska i Bollywood Nights oferowały łącznie 568 miejsc, a rozwijający się w Bombaju biznes cateringowy dopełniał ofertę. Lokale rozbrzmiewały śmiechem i rytmem disco, zapachy chili i pieczonej ryby unosiły się w powietrzu wilgotnym i użyźnianym rozlewanym piwem Kingfisher. Papa – zwany przez wszystkich wielkim Abbasem – po prostu miał talent do tej pracy. Człapał po swym studio na poddaszu jak jakiś hollywoodzki producent, wykrzykując rozkazy, waląc po głowach zbyt opieszałych chłopaków-kierowców, witając gości. Nigdy nie zwalniał tempa. Nieustannie pokrzykiwał: – No, dalej, dalej! Co tak wolno, jak jakaś starucha? Mama, dla kontrastu, lubiła się wyciszyć; zawsze gotowa sprowadzić ojca na ziemię całusem bez powodu. Zachowałem ją w pamięci, jak siadała w chłodzie klatki, na górze schodów nad głównym wejściem Bollywood Nights, skrobiąc swe rozliczenia na tej wyniesionej grzędzie. Lecz gdzieś na wzgórzu Malabar sępy pożerały ciała w wieży milczenia[17]. Te sępy również pamiętam. Wciąż tylko krążyły, krążyły i krążyły.
1 machli ka salan to ryba w sosie curry; występuje z licznymi dodatkami. 2 daal, znane też jako dal lub dahl, to aromatyczna potrawa z soczewicy. 3 Dabba-wallah to dostawca. Pierwotnie nazwa oznaczała chłopców rozwożących lunch; obecnie jest stosowana szerzej i określa dostarczycieli różnych przedmiotów i usług. 4 Bapaji bądź Babaji, Babadżi to imię mistrza duchowego jogi. W Indiach, w ulicznym slangu określenie to bywa równoważne ze słowem mnich. 5 bidi, beedi lub beed to wąski, aromatyczny papieros z Indii; zawiera tytoń zawinięty w liście. 6 kurta to rodzaj tradycyjnej, luźnej tuniki, noszonej przede wszystkim w Indiach, Bangladeszu, Pakistanie, Nepalu i Afganistanie. 7 tandoor – specjalny gliniany piec, charakterystyczny dla kuchni indyjskiej. 8 kadai to naczynie podobne do woka. 9 masala – mieszanka przypraw i ziół, typowa dla kuchni indyjskiej. Stosowana w przygotowaniu dań i herbaty (masala ćaj). 10 basmati to odmiana ryżu, popularna w Indiach i Pakistanie. 11 steak-and-kidney pie – zapiekana w cieście wołowina z cynaderkami. 12 naan – płaski, drożdżowy, biały chleb. 13 chapati – placek chlebowy. 14 samosa – trójkątny pierożek, smażony na głębokim oleju. 15 paszmina – symbol luksusu. Wyroby z delikatnego włosia himalajskich kóz, głównie szale. 16 gazel – monorytmiczny utwór poetycki, znany przede wszystkim z twórczości perskiej. 17 wieża milczenia, czyli dachma, to miejsce, gdzie wystawia się ciała zmarłych na pastwę padlinożernych ptaków (obrządek zaratusztrianizmu).
Rozdział drugi
P
ozwólcie mi teraz na beztroskie wspomnienia. Gdy zamykam oczy, widzę naszą starą kuchni czuję zapach goździków, liścia bobkowego, słyszę, jak skwierczy kadai. Palniki gazowe i grille tawa Bappu znajdowały się na lewo od wejścia. Często można go było zobaczyć, jak sączył herbatę z mlekiem, a cztery podstawowe masale kuchni indyjskiej pyrkotały pod jego czujnym wzrokiem. Na głowie tkwił toczek, nakrycie głowy szefa kuchni, z którego był tak dumny. Energiczne karaluchy, wymachując antenkami, pierzchały przez tace surowych skorupiaków i morleszy. W koniuszkach palców unosił maleńkie miseczki z esencją tego zawodu – czosnkiem, zielonym groszkiem, kremem z kokosa i resztkami orzechów nerkowca, chili czy imbirowego puree. Bappu, widząc mnie w drzwiach, zachęcał gestem, abym podszedł i spojrzał, jak owcze móżdżki ześlizgują się z talerza wprost do kadai. Różowa masa lądowała wśród świergoczącej cebuli i wściekle trzaskającej trawy cytrynowej[18]. Tuż obok Bappu stała pięćdziesięciogalonowa stalowa kadź z twarogiem i kozieradką. Podgrzewano ją na wolnym ogniu, a dwaj chłopcy równomiernie mieszali tę mleczną zupę drewnianymi łychami. Daleko po prawej gromadzili się nasi kuchcikowie z Uttar Pradeś. Tylko ci przybysze z północy – tak zdecydowała moja babcia – mieli odpowiednie wyczucie do tandoor, głębokich naczyń ogrzewanych węglem, z których wystawały gotowane szaszłyki z marynowanego bakłażana, kurczaka, zielonych papryczek i krewetek. Na wyższym piętrze, pod żółtą girlandą kwiatową, przy rozpalonych kadzidłach, pracowali niewiele ode mnie starsi praktykanci. Do ich zadań należało obdzieranie niepotrzebnych części kurczaków tandoor do kości, dorzucanie fasolki do kadzi czy ucieranie imbiru, aż uzyskiwał właściwą konsystencję. Poza godzinami pracy nastolatkowie palili w alejkach papierosy i uganiali się za dziewczynami. Byli moimi idolami. Sporo czasu spędzałem w dzieciństwie, przesiadując wśród nich na stołku, w zimnej górnej kuchni. Gawędziliśmy, gdy praktykant zgrabnie rozłupywał nożem okrę i palcami rozsmarowywał bladoczerwoną pastę chili na białych, wewnętrznych partiach warzyw. Niewiele jest bardziej eleganckich widoków na tym świecie niż czarny jak węgiel nastolatek z Kerali oprawiający kolendrę: błyski noża, rolowanie i siekanie; orgia nieposłusznych liści i łodyg, stopniowo ulegających i zmieniających się w karne zielone drobinki. Cóż za nieporównywalny wdzięk. Podczas jednych z ciekawszych wakacji towarzyszyłem Bappu w jego porannych wędrówkach przez targ Bombay Crawford Market. Szedłem z nim, wiedząc, że kupi mi jalebi, sfermentowane daal wymieszane z mąką i smażone na głębokim oleju w formie skrętka, a następnie moczone w syropie cukrowym. W głębi duszy jednak, bez cienia wątpliwości, najbardziej pociągało mnie nabywanie nieodzownej umiejętności każdego szefa kuchni – kunsztu wyboru świeżych produktów. Zaczynaliśmy od stanowisk z owocami i warzywami. Kosze wisiały wysoko między straganami,
po obu stronach wąskich alejek. Sprzedawcy ostrożnie budowali wieże z granatów na rozpostartych fioletowych chustach, rozchodzących się spod nich na kształt kwiatów lotosu. Kosze spęczniały kokosami, fasolką i karambolami. Malownicze pagórki owoców i warzyw zerkały na nas znad wiklinowych krawędzi. Pięły się przez kilka poziomów, tworząc słodko pachnące sklepienie. Korytarze zawsze były schludne i wysprzątane, podłogi zamiecione, a najcenniejsze owoce ręcznie polerowano na wysoki błysk. Chłopiec w moim wieku przysiadł gdzieś wysoko na półkach. Kiedy Bappu zatrzymywał się, aby spróbować nowej odmiany bezpestkowych winogron, chłopak pochylał się ku mosiężnemu kubkowi z wodą i szybko obmywał trzy czy cztery grona, po czym podawał nam w dół, abyśmy skosztowali. – Żadnych pestek, sam widzi – wołał pomocnik straganiarza z ukrytego w cieniu trójnogiego stołka – ciałkiem nowa rzecz. Dla ciebie, Bappu, kilo damy tanio. Czasami Bappu kupował, a czasami nie, zawsze pozwalając sprzedawcom pospierać się o najkorzystniejszą dla niego cenę. Potem szliśmy na skróty do mięs, przez stanowiska ze zwierzyną domową, obok klatek ze zdyszanymi królikami i drącymi się papugami. Zapach kurczaków i indyków uderzał w nozdrza jak aromat wiejskiej latryny. Gdakanie, metaliczny brzęk. Tu i tam widoczne odarte już z piór kupry. Na końcu czerwonej alei rzeźnik drobiu śpiewnie zachwalał towar, rytmicznie odmierzając ciosy na drewnianym bloku. U stóp miał kosz zakrwawionych łbów i grzebieni. To właśnie tam Bappu zdradzał mi swoje sekrety, na co zwrócić uwagę na skórze kurczaka, aby mieć pewność, że jest odpowiedni; jak odginać skrzydła i otwierać dziób, aby na podstawie ich giętkości ocenić wiek drobiu; wiedzę, co zdradzi smacznego ptaka – to oczywiste – krągłe kolana. Gdy wstępowaliśmy do schłodzonej hali targowej z mięsem, wkraczaliśmy na zgiełkliwy teren gęsi. Oczy wolno przywykały do szarówki. Pierwszy widok, jaki się wyłaniał z cuchnącego powietrza, to rzeźnik, oddzielający litym nożem łykowate mięso. Rytmiczne walenie dudniło w głowie, powietrze doprowadzało do obłędu słodkim zapachem śmierci, płynęła czerwona rzeka wnętrzności. Owca z dopiero co poderżniętym gardłem zwisała na łańcuchach z haków w sklepie mięsnym i zarazem rzeźni Akbara. Bappu przedzierał się pomiędzy tymi kuriozalnymi atrapami drzew, klepiąc ukryte pod skórą mięso. Kiedy już znalazł odpowiednie, targował się z Akbarem. Krzyczeli i pluli, dopóki na zgodę nie podali sobie palców. Gdy Akbar unosił dłoń, jego czeladnik rozorywał siekierą zwierzę, które zakupiliśmy. Raptem nasze sandały obmywał zbrodniczy przypływ, na podłodze drżały szaroniebieskie zwoje jelit. Pamiętam precyzję ruchów rzeźnika, jak ciął i dzielił baraninę, owijał nóżki woskowanym papierem; jak unosiłem wówczas głowę ku szafirowoczarnym krukom. Wpatrywały się w nas intensywnie, rozparte na krokwiach, dokładnie nad naszymi głowami. Ochryple krakały, strosząc skrzydła, a białe ścieżki ich gówna znaczyły kolumny, trafiając też mięso. Wciąż je słyszę. Odzywają się za każdym razem, gdy ślęczę w swej paryskiej kuchni, próbując stworzyć coś niedorzecznie finezyjnego. Skrzekliwe larum kruków z Crawford przestrzega mnie, abym trzymał się ziemi. Mój ulubiony przystanek na Crawford to targ rybny. Bappu i ja zawsze pilnowaliśmy, aby tam kończyć trasę. Przeskakiwałem ścieki pełne rozdeptanych rybich szczątków, które wracały szarooleistą rzeką do morza, obciążony po kres możliwości zakupami – nabyliśmy już niemal wszystko. Pozostał ostatni cel: właściciel sklepu rybnego Anwar, skryty w kantorku na tyłach zadaszonej części hali. Na betonowej kolumience, wspierającej pokrycie targu, Hindus wieszał żółte girlandy i obrazy Shirdi Sai Baby, przed którymi palił kadzidełka. Skrzynie z rybami z klekotem wtaczały się do środka, srebrzysty, jednostajny nurt szerokookich żuwaków, chromisów i kantarów. Tu i tam piętrzyły się w stertach woniejące harpadony bombajki i solone makrele, podstawowe surowce kuchni indyjskiej.
O dziewiątej rano pierwsza zmiana pracowników kończyła już dzień pracy. Dyskretnie zdejmowali pod szatą dodatkowe warstwy ubrań i obmywali się w przerdzewiałych wiadrach, trąc zaplamione lungi[19] mydłem rin. Mroczne zakamarki targowiska rozświetlał blask węglowych palenisk, delikatnie wachlowanych, by dało się przygotować zwykły posiłek z ryżu czy soczewicy. Po jedzeniu mężczyźni siadali w rzędzie na jutowych workach czy kartonowych płachtach, jedni obok drugich, i mimo panującego hałasu zapadali w drzemkę. Ryby wyglądały wspaniale. Mijaliśmy oleistą bonito, srebrzystą, o spłaszczonej, żółtopobłyskującej głowie. Kochałem tace z kałamarnicami – ich liliowa skóra połyskiwała jak czubek penisa – oraz jaskrawe kosze jeżowców, rozciętych, aby wykraść im ukrytą wewnątrz soczystą pomarańczową ikrę. Na betonowej posadzce targowiska rybie łby i płetwy wystawały pod dziwnymi kątami z lodowych gór, usypanych na wysokość człowieka. Gwar Crawford milkł, cichł grzechot zwisających łańcuchów i kruszarki do lodu, nikły w dali kraczące na dachu kruki i śpiewna melodia głosu licytatora. Jak mogłem się oprzeć takiemu światu? I tam właśnie, na tyłach Crawford, znajdowała się domena Anwara. Sprzedawca siedział ze skrzyżowanymi nogami, cały w bieli, na wyniesionym, metalowym podeście, pośród kilkunastu wysokich po pierś stosów lodu i ryb. Za nim, na biurku, stały trzy telefony – jeden biały, jeden czerwony i jeden czarny. Kiedy ujrzałem go po raz pierwszy, aż zmrużyłem oczy. Głaskał coś trzymanego na kolanach. Minęło parę chwil, nim zdałem sobie sprawę, że to kot. Potem ruszyło się coś innego. I nagle pojąłem, że cały metalowy blat pokrywa z pół tuzina rozleniwionych kocurów, niemrawo machających ogonami, wylizujących łapy, wyniośle unoszących głowy, zaciekawionych naszym przybyciem. Pozwólcie mi jednak coś wyjaśnić. Anwar i jego koty znali się na rybach, czujnie wspólnie śledzili ześlizgujące się do ich stóp skrzynie. Wystarczyło lekkie drgnięcie głowy Anwara czy ledwo słyszalne, niezadowolone mlaśnięcie, a pracownicy gnali z różowymi karteczkami zamówień lub po świeżą dostawę od rybaka Koli. Personel Anwara pochodził z ulicy Muhammada Alego. Byli to ludzie niesamowicie lojalni. Przez cały dzień sortowali homary, kraby, wyrzynali mięsiste tuńczyki, bezlitośnie odzierali z łusek karpie, skuleni u jego stóp. Anwar pięć razy dziennie modlił się na rozwijanym za kolumną dywaniku, lecz poza tymi chwilami zawsze można było go znaleźć za metalowym, poobijanym blatem, na tyłach targowiska, gdzie niezmiennie siedział ze skrzyżowanymi nogami. Jego stopy wieńczyły długie, zawijane, żółte paznokcie. Miał w zwyczaju przez cały dzień masować sobie nagie stopy. – Hassanie – rzekł raz, ciągnąc wielki paluch – ty wciąż za mały. Powiedz, niech wielki Abbas daje ci więcej ryb. Mam tu niezłego tuńczyka z Goa, człowieku. – To nie jest porządna ryba, człowieku. To żarcie dla kotów. Ochrypły kaszel i poświst, jakie mnie dobiegły, świadczyły o tym, że Anwar właśnie zaśmiał mi się prosto w twarz. W dniach, gdy telefony dzwoniły – hotele i restauracje Bombaju składały zamówienia – Anwar grzecznościowo oferował Bappu i mnie herbatę z mlekiem, lecz jednocześnie wypełniał różowe kartki i z kamienną twarzą pieczołowicie doglądał pracowników napełniających skrzynki. Podczas spokojniejszych dni brał mnie jednak na stronę. Wskazywał przybywające kosze ryb i uczył, jak ocenić jakość. – Potrzebujesz, człowieku, przejrzystego oka, oooo… nie takie, jak te – mawiał, tykając poczerniałym pazurem zamglone oko żuwaka. – Spójrz tutaj. Ta świeża. Patrz różnicę. Oczy jasne i całe otwarte. Odwrócił się do następnego kosza. – Patrz tu. Stara sztuczka. Wierzchnia warstwa ryb bardzo świeża, co? Ale patrz – dokopał się do
dna kosza i wyciągnął zmiażdżoną rybę za skrzele – patrz no. Poczuj. Mięso miękkie. Ale skrzela, patrz no, nie czerwone, jak świeżych, wyblakłe. Prawie szarawe. Odwracasz płetwę, powinna być sztywna, nie jak to. Anwar machnął dłonią i młody rybak odciągnął swój kosz. – To patrz na to. Widzisz tu? Widzisz tego tuńczyka? Zły, człowieku. Strasznie zły. – Potłuczony, ciężko poturbowany, co, kolego [20]? Jakiś niedobry facet pozwolił mu spaść z paki ciężarówki. – Ale mgła – kończył, kiwając głową, zadowolony, że odebrałem kolejną lekcję. ewnego monsunowego popołudnia siedziałem sobie z Papą i Ammi przy stole, na tyłach restauracji. Ślęczeli nad górką karteczek, wbitych między nimi na kolce. Głowili się nad pośpiesznie skreślonymi zamówieniami, rozważali, jakie dania szły w minionym tygodniu lepiej, a jakie gorzej. Bappu zasiadł vis-à-vis, na krześle z twardym oparciem, jak na ławie w sądzie, i nerwowo głaskał swój oficerski wąs. Pora na rytuał, dopełniany co tydzień w restauracji. Bappu systematycznie naciskał, aby doskonalić stare przepisy. Właśnie tak było i tym razem. W myśl zasady: zrób to lepiej. Bo zawsze można coś zrobić lepiej, prawda? Budzące kontrowersje danie tkwiło między nimi. Miedziana miska kurczaka. Sięgnąłem i zanurzyłem w niej palce. Wyciągnąłem bryłkę karmazynowego mięsa. Sączyłem w gardło masalę, oleistą pastę z doskonałej czerwonej chili, złagodzoną szczyptami kardamonu i cynamonu. – Tylko trzy zamówienia na to danie w minionym tygodniu – rzekł Papa, nerwowo się rozglądając, mierząc wzrokiem Bappu i matkę. Pociągnął łyk ulubionego napoju, herbaty zaprawionej łyżką garam masali[21] – i albo teraz coś z tym zrobim, albo wyrzucam je z menu. Ammi uniosła chochlę i nalała sobie nieco sosu na palec. Zlizała go w zadumie i posmakowała. Pogroziła Bappu palcem. Jej złote bransoletki zadzwoniły groźnie. – A to co? Nie tak uczyłam. – Cooo? – bronił się Bappu – Ostatnio kazałaś zmienić. Dodać więcej anyżku. Dodać laski wanilii. Zrób to, zrób tamto. A teraz mówisz, nie tak uczyłaś? Jak tu z tobą gotować, kobito, ty zmieniać zdanie co chwila! Wkurza mnie to całe zamieszanie. Pójdę pracować do Joshi… – Ach taaak? – wrzasnęła rozsierdzona babcia – Grozisz mi? To ja cię uczyniłam tym, kim jesteś, a ty mi mówisz, że czas iść do pracy do tego człowieka? Wyrzucę wszystkich z twojej rodziny na ulicę! – Uspokój się, Ammi – zawołał Papa – Bappu też. Stop. Nie gadać głupot. Niczyja wina. Chcę tylko lepsze danie. Może być lepsze. Nooo? Bappu poprawił czapkę szefa kuchni, jakby przywracając sobie godność, i pociągnął łyk herbaty. – No – rzucił. – A jak – dodała babcia. I wszyscy zaczęli się przyglądać problematycznemu daniu, tropiąc mankamenty. – Weź mniej tłuszczu – wtrąciłem. – Cooo? Cooo? Teraz jeszcze rozkazy od chłopaka? – A, niech mówi. – Jest zbyt oleiste, Papo. Bappu zgarnia z wierzchu masło i olej. Ale znacznie lepsze będzie, jak wysmaży na sucho. Takie nieco chrupkie. – Nie lubią teraz moje zgarnianie. Tak? Chłopak wiedzieć lepiej... – Cicho, Bappu – wściekł się Papa – zawracanie głowy. Czego zawsze gadać jak teraz? Ty jesteś stara kobita? Cóż, gdy Papa skończył się wyżywać na kucharzu, Bappu – chcąc nie chcąc – podążył za moimi
P
wskazówkami. Kto mądry, wiedział już, co ze mnie wyrośnie. Danie z kurczaka okazało się jednym z bestsellerów. Ojciec nazwał je później zapiekanym kurczakiem Hassana. hodź, Hassanie. Matka wzięła mnie za rękę i wyślizgnęliśmy się tylnymi drzwiami, kierując się do autobusu nr 37. – Dokąd idziemy? Oczywiście wiedzieliśmy oboje, ale odtwarzaliśmy rytuał. Zawsze tak było. – Och, nie wiem. Może do sklepów. Mała przerwa w codziennych obowiązkach. Mama była nieśmiała, refleksyjna, uzdolniona matematycznie i zawsze gotowa trzymać w ryzach mojego ojca, kiedy brała nad nim górę zapalczywość. Była, na swój cichy sposób, prawdziwym statecznikiem rodziny, przeciwwagą dla ojca, który czynił wokół siebie tyle zamieszania. Upewniała się, że my dzieci byłyśmy zawsze odpowiednio ubrane i odrobiłyśmy pracę domową. Lecz to nie oznaczało, że Mama nie miała swoich własnych ukrytych pragnień, słabości. Na przykład do apaszek. Moja rodzicielka naprawdę uwielbiała dupatta. Z jakiegoś powodu – właściwie nie jestem pewien, dlaczego – od czasu do czasu zabierała mnie na tajne łowy w mieście, tak jakbym był w stanie zrozumieć te jej chwile zakupowego szaleństwa. W zasadzie były to dość nieszkodliwe wyprawy. Szal czy dwa tu, a tam może para butów, doprawdy rzadko drogie sari. A dla mnie książeczka do kolorowania czy komiks. Lecz nasza przygoda z zakupami zawsze kończyła się fantazyjnym posiłkiem. To była nasza tajemna więź. Emocje zarezerwowane wyłącznie dla naszej dwójki. Sposób, w jaki się upewniała, że nie zaginę w gąszczu restauracji, jak pozostałe z jej hałaśliwych dzieci. Wiedziała, że tego chciałby i Papa. (A może nie byłem aż tak wyjątkowy, jak lubiłem o sobie myśleć. Mehtab wyznała mi później, że Mama zwykła w tajemnicy zabierać ją do kina, a Umar chodził z nią na tory gokartowe). Tak naprawdę nasze ścieżki wytyczał nie głód zakupów, lecz całkiem inny niedosyt, sięgający znacznie głębiej. Kiedy zamierała przed sklepowymi witrynami, w zamyśleniu oblizywała wargi, lecz nim pozwoliła nam zasiąść przy stoliku, wytrwale pilotowała ku całkiem odmiennym atrakcjom, do Muzeum Księcia Walii dla przykładu, aby poślęczeć nad miniaturami Mogołów, czy do Planetarium Nehru, które zawsze przypominało mi z zewnątrz gigantyczny filtr z przemysłowej turbiny, oboma końcami unieruchomiony w ziemi. Tego wyjątkowego dnia Mama zakończyła bardzo ciężką pracę. Od dwóch tygodni uzupełniała księgi rachunkowe restauracji z całego roku. Wyliczała podatki i tak dalej. Zadanie wykonała i w nagrodę zarządziła polowanie na smaki. Ruszyliśmy, jak zwykle, autobusem nr 37. Lecz tym razem zmieniliśmy linię i poddaliśmy się zgiełkowi miasta. Przemierzaliśmy Mumbaj, jak długi i szeroki, aż dotarliśmy tam, gdzie bulwary nie ustępowały szerokością Gangesowi, ulice zdobiły tafle przeszklonych witryn sklepowych, odźwierni i tekowe półki, wypolerowane na wysoki błysk. Sklep z sari nazywał się Hite of Fashion. Moja matka przyglądała się belom materiału, pnącym się aż po sklepienie wieży elektryzującym błękitom i szarościom moleskinu. Dłonie splotła pod brodą i zachwycona podziwiała, jak Pars-sprzedawca wspinał się po drabinie i podawał stojącemu u stóp asystentowi najbarwniejsze zwoje jedwabiu. Jej oczy wypełniły łzy, jakby bezsp*rne piękno materiału niosło ładunek emocji nie do zniesienia, jak spojrzenie prosto w słońce. Tego dnia kupiliśmy dla mnie jednak okropnie uniwersalną, niebieską bawełnianą bluzę z przymocowaną na piersi (nie pytajcie, dlaczego) złotą pieczęcią Klubu Jachtowego Hongkongu. W pobliskim sklepie z zapachami gabloty wypełniały bursztynowe i niebieskie szklane butle, o szyjach długich jak u łabędzi i równie eleganckich kształtach. Kobieta w białym laboratoryjnym
C
fartuchu skrapiała nasze nadgarstki olejkami, nasyconymi sandałowcem, kawą, ylang-ylang, miodem, jaśminem i płatkami róży, aż wreszcie całkiem zamroczeni, naprawdę chorzy, zapragnęliśmy nieco świeżego powietrza. Ruszyliśmy zadbać o buty. W badziewnym, odrealnionym pałacyku zasiedliśmy na strojnych kanapach. Złocone podłokietniki zwieńczono lwimi pazurami. Inkrustowana diamentowym esem-floresem sklepowa witryna kusiła szklanymi półeczkami, na których rozmieszczono, jakby najrzadsze klejnoty: szpilki, czółenka ze skóry krokodyla i sandały ufarbowane na mocny fiolet. Pamiętam, jak sprzedawca uklęknął przy Mamy stopach, jakby miał przed sobą królową Saby, a moja matka dziewczęco odwróciła kostkę, abym docenił kształt złotego sandałka: – Nooo? Co sądzisz, Hassanie? – spytała kokieteryjnie. Lecz najlepiej pamiętam chwilę, kiedy już wracaliśmy do autobusu numer 37. Mijaliśmy wielopiętrowy biurowiec. Wystawy na parterze zachwalały krawca, sklepy zaopatrujące biura oraz osobliwą restaurację La Fourchette, skuloną pod cementowym nawisem, lecz ze sterczącą, wymiętą francuską flagą. – Chodź, Hassanie – rzekła Mama – no, chodź. Spróbujmy czegoś nowego. Chichocząc, wbiegliśmy po schodach. Furkocząc licznymi torbami, przecisnęliśmy się przez masywne drzwi. I nagle zamarliśmy w absolutnej ciszy. Wnętrze restauracji było mroczne, zaciemnione jak meczet. W powietrzu niósł się zdecydowanie cierpki zapach wołowiny macerowanej w winie, i zagranicznych papierosów. Nad każdym stolikiem zwisała nisko kula, emanująca przyćmiony blask. Były jedynym źródłem światła. Jedno skryte w cieniu miejsce zajmowała para. Było też kilku odstawionych, eleganckich pracowników biurowych w białych koszulach. Z podwiniętymi rękawami prowadzili spotkania biznesowe; sączyli czerwone wino – co w owych czasach w Indiach wciąż stanowiło egzotyczną rzadkość. Ani Mama, ani ja nie byliśmy nigdy wcześniej we francuskiej restauracji, więc w naszym odczuciu część jadalniana wyglądała na okropnie skomplikowaną. Po cichutku zajęliśmy miejsca gdzieś z tyłu, szepcąc do siebie pod nisko zawieszoną, mosiężną lampą, jakbyśmy byli w bibliotece. Ażurowa kurtyna, poszarzała od kurzu, blokowała i tę resztkę światła, która próbowała się wedrzeć z ulicy przez barwione na brązowo szyby. Nastrój restauracji przypominał jaskinię, i to zapuszczoną, o niezbyt dobrej sławie. Przejął nas dreszcz grozy. Przy naszym stoliku zatrzymała się starsza, żałośnie wychudzona kobieta, nosząca kaftan i całe ramię bransolet. Natychmiast rozpoznaliśmy w niej jedną z tych podstarzałych europejskich hipisek, które odwiedziły szram i nigdy nie wróciły do domu. Lecz miejscowe pasożyty i czas jej nie oszczędziły; jak dla mnie wyglądała jak zasuszony robal. Miałem wrażenie, że podkreślała zapadłe oczy węglem, lecz w tym upale makijaż spłynął strugami po twarzy. Czerwoną szminkę musiała nałożyć niepewną, roztrzęsioną ręką już dawno temu. Efekt końcowy w tym anemicznym świetle był dość upiorny, jakby lunch serwował ożywiony trup. Lecz głęboki tembr kobiety, mówiącej w hindi, dźwięczał przyjemnie. Wręczyła nam jakieś menu i odeszła, przygotować lassi[22] z mango. Niezwykłość tego miejsca mnie przytłoczyła. Nie wiedziałem, od czego zacząć w tym sztywnym jadłospisie. Dania brzmiały tak egzotycznie, jak bouillabaisse z coq au vin. Czując przypływ paniki, spojrzałem na matkę. Lecz Mama uśmiechnęła się uprzejmie i pouczyła: – Nigdy się nie obawiaj próbowania rzeczy nowych, Hassanie. To bardzo ważne. To sól życia. Wskazała kartkę. – Co powiesz na zestaw dnia? Może być? Deser jest w cenie. Bardzo dobra propozycja. Po tych wszystkich zakupach to chyba nienajgorszy pomysł. Pamiętam dokładnie, że zestaw dnia zaczynał się od salade frisée z musztardą vinaigrette, razem z frites i krwistym stekiem, na którym posadzono odrobinę specjału Café de Paris (wyborną ociupinę
masła z ziołami i czosnkiem). Wieńczył go mokry, rozedrgany crème brûlée. Pewnie był to pośledni lunch – stek twardy, jak podeszwa zaledwie nabytego obuwia Mamy – lecz natychmiast wdarł się na mój osobisty panteon niezapomnianych posiłków, spowity nimbem magii, jak cały ten dzień. Słodki pudding z karmelem, który rozpuszczał się na języku, na zawsze pozostanie skojarzony w moich wspomnieniach z widokiem twarzy Mamy. Jej kurtuazja dodawała uroku naszemu beztroskiemu wypadowi. Wciąż mam w pamięci tę iskrę w jej oczach, gdy pochyliła się ku mnie i filuternie wyszeptała: – Powiedzmy ojcu, że kuchnia francuska jest nowym szlagierem. No? Powiedzmy, że jest znacznie lepsza od indyjskiej. To powinno go zaciekawić. Co myślim, Hassanie? iałem czternaście lat. Szedłem do domu ze szkoły im. Św. Ksawiera, dociążony książkami do matematyki i francuskiego, skubiąc papierowy rożek z bhelpuri. Uniosłem głowę i dostrzegłem czarnookiego rówieśnika, który również mi się przyglądał z progu obrzydliwych chałup, skleconych na poboczu drogi. Mył się w popękanym wiadrze. Miejscami oślepiające słońce malowało złudne plamy bieli na mokrej, brązowej skórze. U stóp mu padła krowa. Jego siostra przykucnęła w pobliskim rowie z błotem, a za nimi kobieta o matowych włosach grzechotała czymś u wylotu betonowej rury wodociągów. Przez sekundę mierzyliśmy się z chłopcem wzrokiem. Wreszcie skrzywił się pogardliwie, sięgnął w dół i obnażył genitalia. To był ważny moment utraty złudzeń. Zdałem sobie sprawę, że nie każdy ma o mnie tak dobre zdanie, jak ja sam. Wtem zrozumiałem, że są tacy, którzy mnie nienawidzą, chociaż nawet nie znają. Nagle ku wzgórzu Malabar przemknęła z rykiem silnika srebrna toyota. Przełamała impas, odczarowując mnie. Z ulgą odwróciłem głowę, podążając wzrokiem za pomrukiem diesla. Gdy znów się odwróciłem, chłopaka nie było. Jedynie krowa z drgającym ogonem leżała w błocie, a dziewczynka szturchała robaczywe wydaliny, które dopiero co spod niej wypadły. Ulotni złodzieje zwierząt z wnętrza rur wodociągów. apajiego szanowano w slumsach. Był jednym z tych, którym się udało, więc biedota składał palce razem, kiedy wyniośle przechadzał się wśród baraków, klepiąc po głowie najsilniejszych młodzieńców. Wybrańcy torowali mu drogę przez jazgoczący tłum lub wpychali się na tyły jego trójkołowca, perkoczącego na poboczu drogi. Bapaji zawsze dobierał swych chłopcówdostawców lunchu z dzielnicy ruder i był z tego powodu bardzo ceniony. – Najtańsi pracownicy, jakich można znaleźć – chrypiał do mnie. Kiedy mój ojciec zmienił profil działalności, koncentrując się na restauracjach o wyższym zysku, przestał zatrudniać chłopaków ze slumsów. Powiadał, że nasi klienci z klasy średniej oczekiwali czystych kelnerów, a nie sprośnego motłochu z ruder. I właściwie to tyle. Lecz oni wciąż przychodzili, błagając o pracę. Przyciskali wymizerowane twarze do szyb drzwi na tyłach. Papa odganiał ich krzykiem i szybkimi kopniakami. Papa był skomplikowanym człowiekiem, niełatwo go zaklasyfikować. Właściwie można by go nazywać pobożnym muzułmaninem, lecz paradoksalnie zawsze dbał, aby znaleźć się po właściwej stronie Allaha. Na przykład w każdy piątek przed wezwaniem do modlitwy Papa i Mama osobiście stawali przy kociołkach, obok drzwi od zaplecza restauracji, karmiąc pięćdziesiątkę nierozróżnialnych bywalców slumsów. Robili to a conto szczęśliwego życia po śmierci. Lecz jeśli chodziło o najem personelu, czyli o własny biznes, Papa nie znał litości. – To zwykłe lumpy – deprecjonował – żywe śmieci. Pewnego dnia w nasz świat wdarł się z rykiem silnika hinduski nacjonalista na czerwonym
M
B
motorze. Na naszych oczach dokonywał się podział wzdłuż Napean Sea Rd na slumsy oraz wzgórze Malabar, podział na biednych i bogatych. A linia frontu rysowała się coraz mocniej. W tym czasie partia Shiv Sena aktywnie próbowała się zreformować. Partia Bharatiya Janata była ledwie kilka lat od władzy. Jednak nie wszyscy zaciekli ekstremiści spokojnie odsunęli się w cień i pewnego gorącego popołudnia Papa wrócił do naszego kompleksu, ściskając kurczowo ulotki. Twarz mu poszarzała i zaciskał mocno usta. Ruszył na górę, aby porozmawiać z Mamą. Mój brat Umar i ja spoglądaliśmy na żółte kartki, które zostawił zgniecione na ratanowym krześle. Niemrawy wentylator wprawiał papier w drżenie. Ulotki wskazywały nas – muzułmańską rodzinę – jako źródło ludzkiego ubóstwa i cierpienia. Karykatura przedstawiała straszliwie grubego Papę pijącego z miski krowią juchę. Dziś te obrazy w mojej głowie oglądam jak pocztówki. Rozbijaliśmy z babcią orzechy na ganku. Słyszeliśmy nacjonalistów, wykrzykujących przez megafon slogany. Zadarłem głowę, spojrzałem na wzgórze Malabar. Dwie dziewczynki w białych strojach do tenisa sączyły na tarasie owocowe soki. Był to niezwykle dziwny moment, gdyż z jakiejś przyczyny wiedziałem, jak się to wszystko skończy. Nie należeliśmy ani do slumsów, ani do klasy wyższej wzgórza Malabar, mieszkaliśmy na tej eksponowanej linii pomiędzy dwoma światami. Z ostatniego lata mojego dzieciństwa pozostał mi apetyt na słodycze. Pewnego dnia u schyłku popołudnia Papa zabrał nas na plażę Juhu. Mozoliliśmy się z torbami, piłkami i kocami, ciągnąc parkową ścieżką, omijając krowie łajno i plumerie, wprost w rozpalony piasek, unikając lśniących powozów oraz porozrzucanych wokół nich gorących końskich placków. Papa rozłożył na brzegu trzy koce w szkocką kratę, a my, dzieciaki, ganiałyśmy ku szarobłękitnej wodzie i z powrotem. Mama nigdy nie wyglądała równie pięknie. Założyła różowe sari, przysiadając – złote sandały schowała pod udami, a jej twarz opromieniał łagodny, czarujący uśmiech. Latawce o kształcie ryb trzepotały nad nami głośno, a silny wiatr wyciskał łzy z ciemno umalowanych oczu Mamy. Opatuliłem się i przytuliłem do jej ciepłych nóg, gdy przetrząsała swoją plecioną torbę w poszukiwaniu chusteczek. Przyglądałem jej się w kieszonkowym lusterku. Papa oznajmił, że idzie kawałek dalej wzdłuż brzegu, kupić mojej młodszej siostrze Zainab boa z piór od wędrownego handlarza. Mukhtar, Zainab i Arash natychmiast pobiegli za nim. Opasły, stary człowiek próbował przywołać czasy młodości, grając w krykieta. Mój najstarszy brat Umar fikał salta na piasku, popisując się w gronie nastoletnich przyjaciół. Sprzedawcy taszczyli po plaży dymiące wózki i lodówki, melorecytując nazwy towarów, od słodkich chlebków i orzechów nerkowca, przez fantę, po balony w kształcie małpek. – Dlaczego tylko Zainab coś dostanie – lamentował Mukhtar – dlaczego, Papo? – Jedna rzecz – zawołał Papa – jedna rzecz każdemu. I nie wołać o więcej! Słyszeli?! Napięte sznurki latawca jęczały na wietrze. Mama usiadła na kocu. Zwinięta w kłębek wyglądała jak smakowity, różowy granat. Śmiała się z czegoś, co musiała powiedzieć jej Cioteczka. Odchylała się wesoło, szczerząc w uśmiechu białe zęby. Wyciągnęła ręce, aby pomóc mojej siostrze Mehtab zarzucić na szyję girlandę białych kwiatów. I tak właśnie lubię wspominać Mamę. orące, parne sierpniowe popołudnie trwało w najlepsze. Grałem w tryktraka z Bapajim na dziedzińcu. Słońce, czerwone jak chili, schowało się właśnie za rosnącym na podwórzu figowcem bengalskim. Komary z furią zaszarżowały. Właśnie miałem zaproponować, abyśmy się przenieśli do środka, gdy nagle Bapaji zadarł głowę do góry. – Nie pozwól mi umrzeć – wykrztusił, po czym bezwolnie padł w przód, na stół na patykowatych nogach. Trząsł się; drżał. Stół się zawalił.
G
Gdy zmarł Bapaji, zniknął ostatni skrawek szacunku, jakim się cieszyliśmy w slumsach. Dwa tygodnie po jego pogrzebie przyszli do nas nocą. Przyciskali zniekształcone, plastyczne twarze do szyb Bollywood Nights. Pamiętam tylko wrzaski, straszliwe wrzaski. W świetle pochodni motłoch wyciągnął Mamę z jej klitki. Ojciec zgarnął nas, dzieci i uciekających w popłochu gości restauracji, przez tylne drzwi, w górę do wiszących ogrodów i dalej na wzgórze Malabar. Zawrócił, aby odbić Mamę, lecz wówczas już z okien waliły płomienie i gryzący dym. Matka leżała zakrwawiona, nieprzytomna, pod stołem w niższej restauracji; płomienie zamknęły wokół niej krąg. Papa próbował się przedrzeć, lecz jego kurta zajęła się od ognia i musiał się wycofać, trzepiąc ją sczerniałymi dłońmi. Słyszeliśmy, jak rozpaczliwie wołał o pomoc, gdy gnał w tę i z powrotem przed restauracją, bezradnie śledząc mamy ozdoby we włosach; chwytały ogień jak knoty świec. Nigdy nikomu tego nie mówiłem, być może to tylko wytwór mojej bujnej wyobraźni, lecz przysięgam, że tam, na naszej bezpiecznej grzędzie na wzgórzu czułem zapach jej spalonego mięsa. Z tego okresu pamiętam tylko jedno uczucie, kruczy głód. Zwykle jadam umiarkowanie, lecz po zamordowaniu Mamy spędzałem całe dnie, pożerając baraninę w masali i pierożki ze świeżego mleka i biryani[23] na jajkach. Nie chciałem rozstać się z jej chustą. Przez wiele dni trwałem w apatii. Ulubiony jedwabny szal Mamy łagodnie otulał mi ramiona, a głowę raz po raz pochylałem nad zupą na jagnięcinie. Oczywiście, była to tylko desperacka próba zatrzymania przez chłopca niechby śladu obecności matki, tego szybko wietrzejącego zapachu wody różanej i podpiekanego chlebka, unoszących się z przezroczystego materiału dokoła mojej głowy. Mamę pogrzebano, zgodnie z muzułmańską tradycją, w ciągu kilku godzin od śmierci. Pył… czerwony, dławiący pył wdzierał się w nozdrza. Oddychałem ze świstem. Pamiętam, jak obserwowałem czerwone maki i ambrozje obok dziury w ziemi, która ją połknęła. Żadnych uczuć. Nic. Papa bił się w piersi, aż skóra pod koszulą była czerwona, jego kurta przesiąkła potem i łzami, powietrze wypełniały dramatyczne zawodzenia. noc, gdy pogrzebano moją matkę, wpatrywaliśmy się ze swoich łóżek w ciemność razem z bratem, słuchając, jak Papa chodził w tę i z powrotem za ścianą sypialni, gorzko przeklinając wszystkich i wszystko. Wentylatory skrzypiały. Śmiercionośne wije pierzchały na popękane sklepienie. Czekaliśmy, na krawędzi, aż w końcu… coś walnęło. Straszliwy łomot, jaki towarzyszył ciosowi zawsze, gdy Papa mocno zderzał swe silne dłonie. Tej nocy przez drzwi pokoju słychać było, jak Papa szepcze, a czasem zawodzi, jakby intonował pieśń, powtarzaną od nowa i znów od nowa. On sam kołysał się w przód i w tył na skraju łóżka. – Tahiro, przysięgam na twoim grobie, że zabiorę dzieciaki z tego przeklętego kraju, który cię zabił. W dzień gwałtowne emocje nie były w naszej posiadłości akceptowane, jak w kadzi, w której potrawy wrzały i wrzały, i wrzały, lecz nigdy nie kipiały. Moja mała siostrzyczka Zainab i ja chowaliśmy się za stalową szafą Storwel na piętrze. Kuliliśmy się i przytulaliśmy do siebie. Z dołu dobiegało straszliwe wycie. Nasz zrozpaczony duet próbował się odgrodzić od tych dźwięków. Właziliśmy do środka mebla i zakopywaliśmy się w setce szalów, tych zbędnych słabostkach naszej Mamy. Żałobnicy gromadzili się jak sępy, gotowi nas wyciągnąć z kryjówki. Pokoje wypełniał zaduch śmierci, kwaśny odór ciał, tanich papierosów i rozpalonych spirali przeciwko komarom. Uczestnicy pogrzebu zjadali nadziewane marcepanem daktyle, jednocześnie gdacząc o naszym nieszczęściu. Monotonna paplanina na wysokich tonach.
W
W rogu stali przemądrzali krewni Mamy z Delhi w jedwabnych cudownościach. Odwróceni tyłem do sali, pogryzali kruchy papad[24] czy grillowanego bakłażana. Pakistańscy krewni Papy hałaśliwie szwendali się po pokoju, szukając kłopotów. Religijny wujek zacisnął kościste palce na moim ramieniu i odciągnął mnie na bok. – To kara od Allaha – wysyczał, kiwając niespokojnie białą głową – Allah ukarał twą rodzinę, bo stała z boku podczas podziałów. Papa wreszcie nie wytrzymał i wyciągnął przez trzepoczące drzwi drącą się cioteczną babcię. Tam bez ceregieli niedbale pchnął ją na dziedziniec. Psy nastawiły uszu i zaczęły ujadać. Potem znów wszedł do środka, aby pirzgnąć za nią też bagaże. – Tylko tu wróć, ty stary sępie, a wykopię cię z powrotem do Karaczi – wołał jeszcze z ganku. – Aaaaajaj – zawodziła stara kobieta. Zacisnęła palce na skroniach i dumnie kroczyła w tę i z powrotem na pogorzelisku restauracji. Słońce wciąż nieźle przygrzewało. – I co zrobię? – jęczała. – Co zrobię? – Co zrobisz? Przychodzisz do mojego domu, żresz moje i pijesz, kobito, a szepczesz oszczerstwa o mojej żonie? Stara baba jesteś, to wolno ci mleć ozorem? Tak myślim? – splunął jej do stóp. – Żałosna wieśniara. Wynoś się z mojego domu. Do siebie won! Nie chcę więcej patrzeć na twą oślą mordę. Powietrze przeszył nagle wrzask Ammi. W dłoniach ściskała kępy własnych białych włosów, jak włosopodobny czosnek winnicowy. Drapała sobie twarz do krwi. Hałas i zamieszanie przybrały na sile, gdy Cioteczka i Wujaszek Mayur skoczyli ku niej, ściągając jej dłonie w dół, aby nie mogła zadać sobie więcej ran. Zamazany obraz salwar kameez[25], sapania i bójka, a potem zdumiona cisza, gdy już wyciągnięto drącą się Ammi z pokoju. Papa nie był w stanie już więcej znieść. Wystrzelił z budynku, pozostawiając na stypie te trzepoczące kurczaki. Cały czas siedziałem na kanapie obok kucharza Bappu. Troskliwie otoczył mnie ramieniem, a ja wtuliłem się w jego wałeczki tłuszczu. Pamiętam tłum ludzi w salonie. Zamierali, gdy Papa lub Ammi wybuchali, samosy zastygały w pół drogi do otwartych ust. Wyglądali, jakby brali udział w jakiejś wyrafinowanej zabawie dla przedszkolaków. Jak tylko Papa wyszedł, nasi goście rozejrzeli się ukradkiem, upewniając się, że nie wyskoczy na nich żaden inny szurnięty Haji, a gdy odetchnęli z ulgą, znów radośnie uruchomili błyskające złotem żuchwy, pletli androny i siorbali herbatę, tak jakby nic się nie stało. Myślałem, że oszaleję. ilka dni później w drzwiach stanął mężczyzna przy kości, z zaczesanymi do tyłu włosami i okularami w czarnych oprawkach. Pachniał liliową wodą. Prawdziwy inwestor, budujący nieruchom*ości. Za nim podążali inni, jak robactwo plujące betelem[26], często symultanicznie, przelicytowujące się wzajemnie na naszym frontowym ganku. Każdy chciwie zabiegał o cztery akry naszego dziadka, aby wznieść kolejny strzelisty apartamentowiec. Zrządzeniem losu nasza niedola zbiegła się w czasie z boomem inwestycyjnym w Bombaju. Ceny nieruchom*ości poszybowały. W Bombaju było drożej niż w Nowym Jorku, Tokio czy Hongkongu. A my posiadaliśmy cztery nieobciążone hipoteką akry tego gospodarczego cudu. Ojciec był niewzruszony. Dzień po dniu całymi popołudniami przesiadywał nieruchom*o na miękkiej kanapie ganku. Od czasu do czasu wychylał się tylko, aby zamówić kolejne pół tuzina szklanek herbaty dla deweloperów. Papa mówił naprawdę niewiele, patrzył tylko chmurnie i z cichym trzaskiem przesuwał modlitewne koraliki. A im mniej mówił, tym bardziej podniecali się ci mężczyźni, walili pięściami w stół i opluwali czerwonym sokiem betelu nasze ściany. Wreszcie jednak wśród licytujących zawitało znużenie. Papa wstał i skinął na mężczyznę o włosach skropionych liliową wodą i wszedł z nim do środka.
K
I tak z dnia na dzień… matka odeszła na zawsze, a my zostaliśmy milionerami. Życie lubi się z nami zabawić, co? eszliśmy na pokład samolotu Air India nocą. Parne powietrze Bombaju spływało nam po plecach, woń oparów paliwa i ścieków osiadała na włosach. Kucharz Bappu i jego rodzina szlochali publicznie, przyciskając do szyb lotniska rozwarte palce. Przypominali mi gekony. Naprawdę nie miałem pojęcia, że to ostatnia chwila, kiedy widzimy Bappu bądź o nim słyszymy. Cała podróż samolotem ginie w mrokach mej pamięci. Wiem jedynie, że przez całą noc głowa Mukhtara tkwiła w torebce. Nie czuł się dobrze. Nasz rząd siedzeń zdominowały jego torsje. Szok wywołany śmiercią matki, wypalał się we mnie powoli, a wszelkie wspomnienia z tego okresu są dziwaczne: pozostały mi mętne, organiczne odczucia, ale brak całościowego obrazu. Wśród nich tylko jedna wyrazista wizja – mój ojciec, jak brzytwy tonący, chwyta się obietnicy, którą złożył Mamie na grobie. Przez to w mgnieniu oka straciliśmy nie tylko naszą ukochaną rodzicielkę, ale i wszystko, co uważaliśmy za dom. W rezultacie my – szóstka dzieci w wieku od pięciu do dziewiętnastu lat, moja owdowiała babka, Cioteczka i jej mąż, wuj Mayur – od wielu godzin siedzieliśmy na beznadziejnie małych, plastikowych krzesełkach lotniska Heathrow. Papa krzyczał coś, potrząsając wyciągami z kont przed ściągniętą twarzą urzędnika biura imigracyjnego, który miał zadecydować o naszym przeznaczeniu. Na tych właśnie siedzonkach pierwszy raz smakowałem Anglię: schłodzoną i rozmokniętą kanapkę z pastą jajeczną, zapakowaną w trójkątny plastik. Właściwie pamiętam tylko chleb, sposób, w jaki rozklejał się na moim języku. Nigdy wcześniej nie doświadczyłem czegoś równie zdecydowanie pozbawionego smaku, zawilgoconego i białego.
W
18 19 20 21 22 23 24 25 26
palczatka cytrynowa, inaczej trawa cytrynowa, ma pikantno-kwaśny smak. lungi – rodzaj sarongu dla mężczyzn. yaar – w Indiach i Pakistanie określenia tego używa się jako synonimu koleś, przyjaciel, chłopie. Też kochanek. garam masala – rodzaj mieszanki, zwany też gorącą mieszanką. lassi – napój z jogurtu, wody i przypraw. Pity najczęściej dla ochłody. biryani – potrawa z ryżu i kurczaka, jadana w Indiach i Pakistanie. papad – cienki naleśnik z mąki z soczewicy, ciecierzycy, fasoli lub ryżu. salwar kameez – tradycyjny strój kobiecy lub męski. betel – używka produkowana z liści pieprzu betelowego, nasion palmy areki, mleka wapiennego i przypraw.
Londyn
Rozdział trzeci
C
ałe to doświadczenie z opuszczeniem Bombaju przypomniało mi pewną technikę chwytania ośmiorniczek, stosowaną w portugalskiej wiosce, nad burzliwymi wodami Atlantyku. Młody rybak przywiązuje kawałki dorsza do wielkich potrójnych haków, przymocowanych do bambusowych tyczek o długości dziesięciu stóp. Przy niskim poziomie wody pracuje przy najbardziej kamienistych, postrzępionych wybrzeżach, dźgając hakami pod wpół zanurzonymi skałami, zwykle niedostępnymi pod zwałami morskiej piany. Ośmiorniczka nagle wystrzeliwuje spod głazu i zaczepia się o hak, po czym następuje iście epicka walka. Stękający rybak próbuje wyciągnąć ją na skałę za pomocą haka, sterowanego z drugiego końca pałki. Chłopak częściej przegrywa niż wygrywa, kończąc bitwę w strugach atramentu. Jeśli zaś mu się powiedzie, zdumiona ośmiornica ląduje na szczycie obnażonego kamienia. Tam wdziera się rybak, chwyta otwory, podobne do skrzeli, po bokach jej łepka i całą główkę wywleka na lewą stronę – wewnętrzne organy ofiary pojawiają się nagle na zewnątrz. Śmierć przychodzi dość szybko. W Anglii miałem podobne ośmiornicy odczucia. Wyrwany ze schronienia w naszej skale czułem, jak ktoś mi patroszy głowę. Oczywiście, dwa spędzone w Londynie lata bez wątpienia były koniecznością. Ten okres dał nam czas i przestrzeń, jakich potrzebowaliśmy, aby ostatecznie pożegnać się z Mamą i Napean Sea Rd, żeby wreszcie ruszyć w tym życiu dalej. Meh-tab słusznie nazywa ten czas okresem żałoby. Podejrzewam, że Southall[27] było idealnym miejscem – to nie Indie, lecz też jeszcze nie Europa. Ot, tymczasowe więzienie, gdzie mogliśmy się aklimatyzować do całkiem nowych okoliczności. Lecz te korzyści widzę dopiero z perspektywy czasowej. Wtedy wydawało się nam, że zstępujemy do piekła. Jesteśmy zgubieni. A może i nawet szaleni. lotniska Heathrow zabrał nas wujek Sami, najmłodszy brat mojej matki. Usiadłem z tyłu furgonetki, ściśnięty pomiędzy ciocią a dopiero co odkrytą kuzynką Azizą. Urodzona w Londynie krewna była w moim wieku, nie patrzyła jednak na mnie, nie rozmawiała. Włożyła w uszy słuchawki walkmana i klepała się po udach w rytm oszałamiającej muzyki disco, spoglądając przez okno. – Southall… świetna okolica – zawołał z przodu wujek Sami. – Wszystkie indyjskie sklepy na wyciągnięcie ręki. Najlepsze azjatyckie produkty w Anglii. No i znalazłem wam dom bliziutko naszego, tuż za rogiem. Bardzo duży. Sześć pokoi. Wymaga trochę pracy. Ale się nie przejmujcie. Właściciel powiedział, że wykończy wszystko na tip-top. Aziza nie przypominała żadnej z dziewcząt, jakie znałem w Bombaju. Nie było w niej nic sztucznego, żadnej kokieterii. Spoglądałem na nią czasem kątem oka. Pod skórzaną kurtką nosiła seksowne ubrania, koronki i czarny trykot. Emanowała również ciepłem, mocną mieszanką zapachu
Z
ciała nastolatki i olejku z paczuli. Za każdym razem, kiedy strzelała z balonowej gumy, podskakiwaliśmy. To było jak strzały z pistoletu. – Jeszcze tylko dwa ronda – zapewnił wujek Sami, gdy po raz kolejny z piskiem opon pokonywaliśmy ruch na Hayes Road. Kiedy pochyliliśmy się na zakręcie, poczułem, jak gorące kolano Azizy napiera na moje udo. W spodniach mój kij do krykieta natychmiast stanął, gotów do rozgrywki. Lecz sokolooka ciotka zdawała się czytać mi w myślach. Z wyrazem twarzy, jakby najadła się cytryn, pochyliła się ku mnie z drugiej strony. – Lepiej, jak Sami zostałby w Indiach – opluła mi ucho. – Ta dziewczyna. Taka młoda, a już brudna toaleta. – Ciiicho, ciociu. – Nie uciszaj mnie! Trzymaj się od niej z daleka. Słyszał? Ona to tylko kłopoty. outhall było nieoficjalną siedzibą brytyjskiej społeczności indyjsko-pakistańskobangladeskiej. Płaski skrawek terenu w otulinie lotniska Heathrow. Broadway High Street rozświetlał rząd witryn, sklepu jubilerskiego Bombaj, sklepiku Calcutta, domu curry Balti. To wszystko strasznie mnie dezorientowało. Ten znajomy hałas pod szarym niebem Anglii. Odnogi bliźniaków, dzielonych na dwa mieszkania, stłoczonych na przyległych ulicach tej sypialnianej dzielnicy. Zawsze mogłeś powiedzieć, kto ostatni przybył z matuszki Indii, rozpoznać to po ciemnych prześcieradłach, zawieszonych w nieszczelnych oknach. A znów nocą siarkowe kule lamp ulicznych Southall jarzyły się nieswojo, przerażająco w wieczornej mgle. Permanentna wilgoć wdzierała się wszędzie z moczarów lotniska Heathrow, ciężka od zapachu curry i ropy. Kiedy przybyliśmy, kilka ulic Southall przechodziło męki okresu restauracji dzielnicy, przeobrażanej według gustów ambitnego drugiego pokolenia imigrantów. Papa zwał ich anglopawiami. Zdobione białymi stiukami domy wyglądały jak napompowane, spasione na sterydach, masywne gmaszyska. Od frontów i na tyłach szumiały strumyki, a talerze telewizji satelitarnej, przeszklone oranżerie i okna szydziły z estetyki okresu Tudorów. Na tym czy owym podjeździe stał rozkraczony używany jag czy range rover. Krewni Mamy mieszkali w Southall od trzydziestu lat. Wynajęli dla nas ogromny dom, wykończony stiukami, tylko dwie ulice od Broadway High Street. Gmach należał do pakistańskiego generała. Nieobecny właściciel wynajął nam swą kryjówkę, spodziewając się rychłego nadejścia chwili, w której musiałby w pośpiechu znów uciec do kraju. Sam dom – który szybko zaczęliśmy nazywać generalską norą – rozpaczliwie domagał się miana wspaniałej siedziby anglopawia, lecz nie dane mu było spełnienie tych ambicji. Zamiast tego został wynajęty, taki brzydki, wąski od frontu, lecz za to ciągnący się bez umiaru w głąb przez niewielki ogródek, gdzie zardzewiałe barbecue i połamany płot koronowały posiadłość. Przed domem, na nierównej ulicy rósł chorowity kasztanowiec, a kiedy się wprowadzaliśmy, i z przodu, i z tyłu budynku zalegały góry śmieci. Pamiętam również, że dom wyłaniał się z półmroku, jakby przykucnięty w cieniu miejscowej wieży wodociągów. Pokoje wyłożono zniszczonym linoleum bądź wyświechtanymi dywanami. Kawałki szklano-chromowanych mebli i chwiejnych lamp niewiele rozweselały to miejsce. Ten budynek nigdy nie był dla mnie domem. Zawsze będzie mi się kojarzył z monotonnym, więziennym hałasem: brzękiem grzejników, alarmującym dygotem rur, kiedy tylko ktoś odkręcał kran, nieustannym skrzypieniem i trzaskiem podłóg i szkła. No i każdy pokój rozmiękał od chłodnej wilgoci. apa miał obsesję na punkcie znalezienia pomysłu na firmę, jaką mógłby poprowadzić tu, w Anglii. Lecz porzucał każdy koncept po kilku tygodniach, gdy tylko uwagę jego przyciągnęła kolejna głupota. Wyobrażał sobie już siebie jako importera-eksportera sztucznych ogni
S
P
i organizatora przyjęć; potem chciał być hurtownikiem miedzianych naczyń kuchennych, wykonywanych w Uttar Pradeś. Następnie tryskał entuzjazmem, żeby sprzedawać mrożone bhelpuri do sieci targowisk Sainsbury’s. Wreszcie pierwsze przebłyski rozsądku nawiedziły go podczas burzy mózgu, w wannie, gdy w czepku kąpielowym Cioteczki z namysłem klepał się po głowie i torsie; jak kudłata góra lodowa wyrosła z mlecznej wody. Kubek ulubionej herbaty, doprawionej garam masalą, stał przy jego łokciu, a twarz ociekała mu potem. – Muszę przeprowadzić wywiad, Hassanie. Wywiad. Siedziałem wysoko, na koszu na brudną bieliznę, patrząc, jak ojciec gorączkowo szoruje swe stopy. – Jaki wywiad, Papo? – Jaki? No… o nowych firmach. Mehtab! Chodź tutaj! Chodź. Plecy. Mehtab przyszła z sypialni i posłusznie usiadła na skraju wanny, a Papa pochylił się i spojrzał znad ramienia. – Po lewo – rzucił – pod łopatką. Nie tu, nie… Aaaaa… Właśnie tak. Papa walczył z autentycznym przekleństwem. Już kiedy miał kilkanaście lat, plecy jego wątpliwie zdobiła nieatrakcyjna wysypka z wągrów, krost i ropieni, co pewnie wiązało się z silnym wzrostem włosów. Kiedy żyła mama, to na niej spoczywał obowiązek wyciskania najgorszych sprawców zamieszania. – Wyciskaj – zawołał do Mehtab – no, wyciskaj. Papa ściągnął twarz. Mehtab mocno parła na krostę umalowanymi paznokciami. Oboje krzyknęli, gdy wykwit niespodziewanie wybuchł. Papa odwrócił głowę, szukając zaoferowanej chusteczki. – Dużo tego, aaaa? – Papo, ale mówiłeś o firmie. Co to za biznes? − Myślim o sosach. Ostre sosy. Od tej chwili nie dało się z nim rozmawiać o niczym innym, tylko o sosach madras[28]. – Obserwuj dobrze, jak ja to robię, Hassanie – Papa przekrzykiwał zgiełk Broadway High Street. – Zanim otworzysz jakąkolwiek firmę, zawsze najpierw rozpytaj o konkurencję. Łapiesz? Badania rynkowe. Księciem wszystkich sklepów w Southall był Shahee Supermarket. Należał do zamożnego hinduskiego rodu z Afryki Wschodniej. Zajmował całą powierzchnię parteru wieży biurowca z lat siedemdziesiątych przy końcu Broadway High Street. Pół piętra niżej znaleźć można było też mrożony groszek czy chapati. No i z czasem dobudowano platformę, na którą trzeba się było wspinać po trzech stopniach, gdzie wystawiano jedynie pięciokilogramowe worki kruszonego basmati. Każdy cal sklepu, od podłogi po sklepienie, zajmowały półki z puszkami, torbami i pudełkami wszystkiego, co potrzebne, porozmieszczanymi tak, jak by to uczyniono w Indiach, bo nasi rodacy kupowali tu aromatyczne wspomnienie domu. Torebki fasoli strączkowej i butelki Thums Up; puszki kremu kokosowego i syrop z granatów; kolorowe paczki kadzidełek z sandałowca dla przyjemności i modlitwy. – A to co? – dopytywał Papa, wskazując słój. – Pasta curry Patak’s Madras, sir. – A to? – Limetki Rajah’s oraz marynaty chili, sir. Papa przemierzał cały sklep, oglądał wszystkie półki, wydmuchiwał zapchany nos i zgotowywał
biednemu pomocnikowi sprzedawcy prawdziwe piekło. – A to Shardee’s, taaaa? – Nie, sir, to jest Sherwood’s. No i to nie są pikle. To pasta curry Balti. – Naaa? Otwórz słoik. Chcę spróbować. Pomocnik rozejrzał się dokoła nerwowo, szukając menadżera, lecz sikh stał przed budynkiem, przy Broadway High Street, pilnując zafoliowanych stosów różowego papieru toaletowego. Widząc, że znikąd pomocy, młodzik schował się w bezpiecznym zaciszu na tyłach skrzynek powgniatanych puszek brązowej fasoli i dopiero wtedy rzekł: – Przykro mi, sir – zwracał się naprawdę uprzejmie – nie przewidujemy częstowania produktami. Musi pan kupić słoik. – Potrzeba nam dobrego personelu – stwierdził Papa do wujka Sami. Aziza spojrzała na mnie, dając znak, że pora się wyślizgnąć na tyły na papierosa. – Nie prostych chłopaków z Afryki Wschodniej – ciągnął Papa, poklepując łokieć wujka Sami tak, że biedny towarzysz musiał wreszcie wyjrzeć znad gazety. – Mój Boże. Tamten chłopak w Shahee’s tak głupi, jakby wciąż nosił kości w przebitym nosie. – Tak, tak. Doskonale – odpalił wujek Sami. – Liverpool górą, dwa do jednego. Lecz Papa… on był jak pies goniący za szczurem. Właściwy personel stał się pretekstem do podróży w owo tajemnicze miejsce, o którym Papa tak wiele słyszał: Harrods Food Hall. To był pamiętny dzień. Cała rodzina wylądowała na West Endzie, gdy natychmiast otoczył nas gwar i pośpiech Knightsbridge, przywołujący na myśl podniecenie Bombaju pełnego trąbiących aut. Przez kilka minut staliśmy jak oniemiali przed domem handlowym z czerwonego kamienia, gapiąc się w górę. Wtem z boku gmachu pojawili się royal warrants[29]. – Bardzo ważna dżecz – oznajmił Papa z szacunkiem. – Znaczy: angielska rodzina królewska tu kupować chutney. A potem zanurkowaliśmy przez drzwi Harrodsa, przez skórzane torby i porcelanę, obok sfinksów z papier-mâché. Głowy obracały nam się na wszystkie strony, z otwartymi ustami podziwialiśmy złocone sklepienie inkrustowane gwiazdami. Food Hall woniał pieczonymi perliczkami i kwaśnymi piklami. Pod sufitem, jakiego nie powstydziłby się i meczet, znaleźliśmy boisko do piłki nożnej poświęcone w całości żywności. Poddaliśmy się bezmiarowi handlu globalnego. Dokoła nas wiktoriańskie nimfy w muszlach mięczaków mieszały się z ceramicznymi odyńcami czy pawiami o fioletowych ogonach. Bar z ostrygami kontrastował ze zwieszonymi obok połaciami plastikowego mięsa. Na posadzce ciągnął się bezkresny szereg kontuarów z marmuru i szkła. Jedna wielka lada, o ile sobie przypominam, prezentowała wyłącznie bekon, nic innego – Smoked Streaky, Oyster Back czy Suffolk Sweet Cure. – Spójrz! – zawołał Papa, z mieszaniną zachwytu i niesmaku wskazując schowane pod szkłem tace z wieprzowiną. – Mięso z brzucha prosiaka. Chłopie. A tu, patrz! Ojciec śmiał się głośno nad głupotą Anglików, nad połyskującymi marchewkami, ułożonymi artystycznie razem z jardem wściekle zielonej naci. – Spójrz! Cztery marchewki! 1.39 funta za pęczek. Haaaahaha. Płacić za pęczek. Jeść cały produkt. Jak króliki. Przechodziliśmy z jednego pomieszczenia do drugiego pod wiktoriańskimi kandelabrami, przyglądając się produktom z wszystkich zakątków świata, nawet tych, o jakich nigdy wcześniej nie słyszeliśmy. A Papa coraz rzadziej parskał śmiechem. Jeszcze dziś potrafię sobie przypomnieć to zakłopotanie, jakie w końcu zawitało na jego twarzy. Stukał paluchem w szybę, próbując zliczyć trzydzieści siedem rodzajów koziego sera. Każdy nosił własną, egzotycznie brzmiącą nazwę, jak
Pouligny-Saint-Pierre czy Sainte-Maure de Touraine. Świat okazał się nieznośnie rozległym miejscem, a my nagle zdaliśmy sobie z tego sprawę. Dowody leżały przed naszymi oczami: delikatnie wędzone mięso strusia z Australii, włoskie gnocchi[30] czy czarne kartofle z Andów, fiński śledź bądź kiełbaski Cajun. Może nawet bardziej nas zadziwiły nie mniej niepodważalne, ogromne, bogate złoża miejscowych, angielskich produktów, cudownie brzmiące kompozycje, takie jak Duckling, Apple & Calvados Pie albo Beer-Marinated Rabbit Loins czy też Venison Sausage with Mushroom & Cranberry. Wszystko to kompletnie obezwładniało. Ochroniarz Harrods, odziany bardzo oficjalnie i ze słuchawką w uchu, przechadzał się dokoła. – A gdzie indyjskie sosy, przepraszam? – zapytał ojciec potulnie. – Na dole, w dziale Spiżarnia, sir, obok Przypraw. Minąwszy wieże z pianek w dziale ze słodkościami, zjechaliśmy na dół windą, przez Wina, aż po Przyprawy. Tam Papa uniósł dłonie do nieba. Na Przyprawach jego twarz przelotnie rozjaśniła nadzieja, lecz szybko została ona pogrzebana na widok kosmopolitycznych etykiet: French Thyme, Italian Marjoram, Dutch Juniper Berries, Egyptian Bay Leaf, English Black Mustard, a nawet – kolejny cios – German Chives[31]. Papa wolno wypuścił powietrze. I ten dźwięk złamał moje serce. W jakimś zapomnianym kącie, za paczkami japońskich wodorostów i różowego imbiru, symbolicznie wstawiono stłoczone, prawie niewidoczne w tym gąszczu produkty kuchni indyjskiej. Parę butelek Curry Club. Kilka torebek chapati. Cały świat Papy zredukowano niemal do zera. – Chodźmy – przykazał ledwo słyszalnie. Stało się. Jak w tanim angielskim scenariuszu. Koniec i już. Papa doszedł do ściany. Harrods całkiem go załamał. Niewiele później ojciec poddał się depresji, która i tak wyzierała już zza jego maniackiego poszukiwania nowego zajęcia. Od tej chwili aż do naszego wyjazdu spędzał czas w Anglii, siedząc jak rzepa na kanapie w Southall i bez słowa oglądał nagrania wideo w urdu.
27 Southall – zachodniego przedmieścia Londynu. 28 nazwa sosu pochodzi od miasta Madras z południa Indii. 29 royal warrant to dosłownie w języku angielskim liwerant, dostawca dworski. 30 gnocchi – kluski z ziemniaków, czasem warzywnego puree, nieco podobne do polskich kopytek. 31 francuski tymianek, włoski majeranek, holenderskie jagody jałowca, egipski liść laurowy, angielska gorczyca, niemiecki szczypiorek.
Rozdział czwarty
K
iedy nisko zawieszone nad Southall chmury stawały się zbyt szare i przytłaczające, a my pragnęliśmy kolorów i życia Mumbaju, jechaliśmy z Umarem metrem na stację Central London, zmienialiśmy skład i kierowaliśmy się aż do Camden Locks w północnym rejonie stolicy. Była to podróż dość długa i niewygodna, lecz wydostanie się z przepastnych tuneli linii północnej na tłoczne ulice Camden dawało poczucie, że rodzimy się na nowo. Tu budynki miały kolor ostrego różu i wyrazistych błękitów, a pod rzędem obwisłych płóciennych daszków mieściły się salony tatuażu i piercingu, sklepy z butami Dr. Martens czy ręcznie robioną hipisowską biżuterią. Z zatęchłych małych nor wydzierały się rozwalające głowę the Clash czy Eurythmics. Gdy przechadzaliśmy się High Street, nieco wylizując swe imigranckie rany w trakcie spaceru, sprzedawcy o tłustych włosach kusili nas, nawołując, abyśmy zajrzeli do sklepów sprzedających używane CD, olejki do aromaterapii, lateksowe spódniczki mini, deskorolki i t-shirty z modnymi przetarciami. Dziwne indywidua tłoczyły się i przepychały na chodnikach. Okolczykowani i ponabijani ćwiekami zwolennicy gotyku w czarnych skórach, punki z zielonymi czubami, wytworne panienki prywatnej szkoły dziennej Hampstead w trakcie wypadu na miasto, żeby się nieco wyszlajać, menele, wyskakujący z koszów na śmieci, by wpaść na chwilę do pubu. Całe to morze ludzi utwierdzało mnie w przekonaniu, że nawet, jeśli czułem się tak wyalienowany, jak się właśnie czułem, to na świecie jest całe mnóstwo ludzi jeszcze bardziej pokręconych. Właśnie tego dnia, tuż nad głównym kanałem, Umar i ja skręciliśmy w lewo, na kryty bazar, po coś na lunch. Dawne ceglane hurtownie wzdłuż śluz, stragany, wybrukowane ciągi, wszystko to pozapychano niedrogimi budkami z potrawami z całego świata. Azjatyckie dziewczęta, noszące grube okulary i papierowe kapelusze, wołały: – Chodźcie tu, chłopcy! Podejdźcie! Kiwały na nas palcami, byśmy spróbowali ich tofu i zielonych fasolek, kusiły satay – szaszłykami z kurczaka po tajsku. Zapraszały do woka, przy którym zezowaty kucharz rytmicznie nakładał parujące porcje słodko-kwaśnej wieprzowiny na ryż. Wędrowaliśmy tak w zachwycie, podziwiając smaki i zapachy, jak okazy w zoo, pomiędzy straganami sprzedającymi irańskie barbecue, rybną potrawkę z Brazylii, karaibskie garnuszki z bananami i kozim mięsem oraz grube kawałki włoskiej pizzy. Lecz mój starszy brat Umar, za którym podczas tych wypadów dreptałem posłusznie jak jakaś owca, zaprowadził nas prosto do szyldu Mumbai Grill, gdzie wisiały zalaminowane odbitki hollywoodzkich plakatów filmowych, takich klasyków z lat pięćdziesiątych jak Awara czy Mother India. Udekorowano nimi budkę. Tu, za jedyne 2.80 funta, mogliśmy otrzymać w styropianowym
opakowaniu jagnięcinę Madras z beczki bądź kurczaka curry z lady, a do nich przepyszną odrobinę ryżu i piżmianu jadalnego, lub kurczaka vindaloo[32], wszystko bezceremonialnie uklepane. Więc, z plastikowymi widelcami i vindaloo w rozgrzanych dłoniach, szuflowaliśmy to żarcie w trakcie spaceru, coraz bardziej zagłębiając się w czeluście targu Camden. Bezwolnie znosiło nas ku stanowiskom, które przyciągnęłyby Mamę, tam, gdzie naszyjniki z kolorowych, szklanych koralików; koktajlowe suknie Suzie Wong z czarnej i czerwonej satyny; szale modlitewne, jedwabna paszmina, jamawary[33], zwisające jak przezroczyste pnącza z zaczepów, feeria błyskotliwych barw, które sprawiały, że rozmyślaliśmy o Mamie i Mumbaju. Zatrzymałem się pod paździerzem, obwisłym i wymęczonym, aby w narożnej budce studiować wieszak po wieszaku tanie bawełniane torby z Indii, każda w cenie jedynych 99 pensów, w barwach żywej rdzy, kasztanu czy akwamaryny, wyszyte filigranowymi maleńkimi kwiatuszkami, wykończone koralikami i błyskotkami. Wciągały mnie pod płócienny daszek, pod ten wyszukany bawełniany kandelabr, kryjący jedwabne frędzle i cylindryczne wnętrze, z którego żarówka o niewielkiej mocy rzucała żółtawe światło. Były tam apaszki, dupatta, zamotane na wieszakach czy też zawiązane, zwisające z haków jak grube olinowanie, tu różowe, tam kwieciste, psychodeliczne czy pasiaste. Wysoko na ścianie widać było fantastyczny pled z kolorowych szali, pozszywanych razem. Przykrywał cały sklep, obnażając uniwersalny charakter oferowanych dupatta. – Tak? Czym mogę służyć? oto i ona, Abhidha. Jej imię znaczyło dosłownie tęsknotę. W obcisłych dżinsach i prostej czarnej wełnianej bluzie z dekoltem w karo. Oferowała mi pomoc z zaciekawionym uśmiechem. Chciałem wyrzucić z siebie: tak, pomóż mi! Pomóż mi odnaleźć moją Mamę. Pomóż mi odnaleźć siebie. Powiedziałem jednak tylko: – Mmmmm… proszę coś dla ciotki. Może i nie pamiętam, co dokładnie powiedziałem, gdyż wzięła moją dłoń i przebiegła nią przez jedwabne szale paszminy w ciemnym odcieniu karmazynu. Mówiła do mnie poważnie, lecz tak miękkim głosem, że serce waliło mi nieznośnie. Wciąż prosiłem ją, aby pokazała mi kolejną rzecz, abym tylko mógł dalej do niej mówić. Aż wreszcie jej ojciec gdzieś na zapleczu zawołał, że potrzebują jej przy kasie. Spojrzała na mnie z ogromnym żalem, a ja odprowadziłem ją do tej kasy. Tam opróżniłem kieszenie, by kupić ciotce ten karmazynowy szal, lecz wreszcie, na samym końcu, wyjąkałem, że chciałbym ją znów zobaczyć, więc może jakiś posiłek lub kino, a ona odrzekła tak, z chęcią ogromną. I właśnie w taki sposób odnalazłem swoją pierwszą miłość – Abhidhę, – wśród apaszek. Miałem wtedy siedemnaście lat. Bez wątpienia Abhidha nie była klasyczną pięknością. Miała dość pucołowatą twarz i kilka blizn po trądziku tu i ówdzie. Gdy tego dnia wróciliśmy do domu, Umar opowiedział mojej siostrze Mehtab, że się zakochałem, a potem dodał nieuprzejmie: – Niezłe ciałko, ale twarz… z twarzy przypomina cebulę bhaji. Lecz Umar nie dostrzegł w niej tego, co dla mnie było oczywiste. Twarz Abhidhy nieustannie rozświetlał niezwykle intrygujący uśmiech. Nie rozumiałem, skąd się ten uśmiech brał u dwudziestotrzyletniej kobiety. Miałem poczucie, że Allah szepnął jej kiedyś prosto do ucha jakiś kosmiczny żart. Od tego czasu maszerowała przez życie, postrzegając świat przez ten filtr i tak niezwykle pojmując wydarzenia. Zresztą nie bardzo mnie obchodziło, co sądził Umar czy ktokolwiek inny w tej kwestii – i tak od tej chwili nieustannie poszukiwałem Abhidhy, kiedy tylko rozkład dnia i nasze rodziny na to pozwalały. Coś we mnie wołało, że to pokrewna dusza. Potrafiła ze mnie
A
wyciągnąć tę siłę napędową, ambicję, pogrzebaną we mnie głęboko, której część konała z głodu, żądna smakowania życia, wykraczającego daleko poza komfortową sferę mojego dziedzictwa. Rodzina Abhidhy pochodziła z Uttar Pradeś, a mieszkała w rejonie stacji Golder’s Green. W Camden prowadziła swój interes typu import-eksport. Urodzona już w Brytanii Abhidha, obecnie na ostatnim roku studiów w Queen Mary College na Uniwersytecie w Londynie, była zatrważająco błyskotliwa i ambitna. Dążyła do tylko jednego celu – samorozwoju. Na każdym naszym spotkaniu przewieszona przez ramię torebka obijała się jej o biodro, a w dłoni zawsze dzierżyła notes i pióro. Zawsze wymyślała coś związanego z edukacją, specjalną wystawę w British Museum czy Victoria Albert. A jeśli już spotykaliśmy się wieczorem, to koniecznie musieliśmy obejrzeć Oresteję Ajschylosa w Teatrze Narodowym czy inną niezrozumiałą sztukę – zwykle autorstwa jakiegoś szurniętego Irlandczyka – w parnej i lepkiej sali nad pubem. Oczywiście najpierw próbowałem jej się sprzeciwiać. Oponowałem przeciwko całej tej wysokiej kulturze, w której się zupełnie nie odnajdowałem, aż do pewnej nocy, kiedy rzucaliśmy monetą, żeby zobaczyć, kto ma zdecydować, co będziemy robić w sobotę. Pozostawałem nieugięty, chcąc zobaczyć film z Brucem Willisem, zawierający niezwykłą wręcz ilość pościgów śmigłowcem i eksplodujących biurowców, ona zaś – niemal mnie tym znokautowała – chciała zobaczyć sztukę z epoki sowieckiej, wówczas zaliczaną do dysydenckiego podziemia, o trzech hom*oseksualistach więzionych na Syberii. To natomiast, jako propozycja rozrywki na sobotni wieczór, było dla mnie równie atrakcyjne, co rwanie wszystkich zębów. Jednak wygrała rzut monetą. A ja chciałem z nią być, więc wsiedliśmy w metro i ruszyliśmy do Almeida Theatre do Islington i na trzy godziny zasiedliśmy w ciemnościach, na twardych krzesłach, gdzieś za kolumną, nieustannie się wiercąc, żeby rozuszać mrowiące tyłki. Gdzieś w środku sztuki po twarzy pociekły mi łzy. Nie do końca jestem pewien, co się stało. Zdałem sobie sprawę, że sztuka tak naprawdę nie traktowała o hom*oseksualistach, lecz o ludzkiej duszy i predestynacji – nieprzystawaniu do otaczającego ją społeczeństwa, alienacji. Pokazywała, jak przeznaczenie zawiodło Rosjan na wygnanie. Ci mężczyźni tęsknili za rodzinnym ciepłem, dotkliwie brakowało im matek i podnoszącego na duchu domowego jedzenia. Sugerowała, że wygnanie na Syberię doprowadziło ich na istny skraj szaleństwa. Choć wymiar przeznaczenia ukazywała też w kontekście hom*oseksualizmu, podkreślała ich walkę o siebie samych, głębię sił, z których czerpali, sił, jakich nie da się w sobie zanegować. Koniec końców, choć wiele wycierpieli, żaden z nich nie zamieniłby swego przeznaczenia na dostatnie życie, jakie pozostawili w Moskwie. W finale sztuki wszyscy umierają. Horror. Dobre niebiosa. Ależ byłem wewnętrznie rozbity, kiedy w końcu wyślizgnęliśmy się w ciemność i wilgoć nocy w Islington. Stałem posępny, drażliwy, całkiem zażenowany, bo przecież mazgaiłem się jak dziewczyna podczas tej dziwnej sztuki. Lecz kobiety – czego nigdy nie zrozumiem – je poruszają całkiem odmienne rzeczy, więc Abhidha już rozmawiała przez komórkę, dzwoniła do kumpla… Wiem tylko, że wepchnęła mnie na tyły czarnej taksówki i już jechaliśmy do mieszkania jej przyjaciółki przy stacji Maida Vale. Przyjaciółki nie było, tylko kot na parapecie wyglądał na zaniepokojonego naszym przybyciem. Na stole w jadalni stała drewniana miska z bananami, a mieszkanie pachniało zgniłymi owocami, kocim żwirkiem i starym, zapleśniałym dywanem. Lecz to właśnie tam, na wąskim łóżku pod mansardowym oknem Abhidha zdarła z siebie ten sweterek w karo, aby dać mi się wtulić w swoje kokosy. Jej dłoń w dole szarpała mój pasek. I tej nocy, po niezłych harcach, zasnęliśmy z jej tyłkiem wpasowanym w moją pachwinę, rozkosznie zaspokojeni, zwinięci razem jak para marokańskich półksiężycowych ciasteczek. Mijał czas, a nas wciąż ku sobie ciągnęło. Kilka tygodni później, jakiegoś idealnego kwietniowego
dnia, Abhidha poprosiła mnie, abyśmy się spotkali przy Królewskiej Akademii Sztuki, przy Piccadilly i obejrzeli wystawę Jeana-Siméona Chardina, osiemnastowiecznego francuskiego malarza. Pisała o nim pracę, więc chciała bliżej poznać dzieła. Przemierzaliśmy galerię, trzymając się za dłonie, wzrok błądził po ścianach. Grube powłoki farby oddawały wizje stołów, zastawionych pomarańczami z Toledo, bażantem czy kawałka turbota zwisającego z haka. Abhidha przechadzała się z uśmiechem nasłonecznioną galerią – ten niewiarygodny uśmiech – wyraźnie podziwiała dzieła Chardina. Ja podążałem za nią, w pewnej odległości, drapiąc się po głowie, aż wreszcie odpaliłem bez zastanowienia: – Czemu te obrazy ci się tak bardzo podobają? To tylko kupa króliczych trucheł walających się po stołach. Wzięła mnie za rękę i pokazała mi, jak Chardin malował, ten sam motyw od nowa, tego samego martwego królika, kuropatwę czy czarę – w kuchni. Ta sama żona i pomywaczka, ten sam pomocnik – w kuchni. Kiedy już dostrzegłem wzór, zaczęła mi czytać – szepcząc niemal erotycznie – jakiś poukładany tekst, napisany przez wapniaka, historyka sztuki. – Chardin wierzył, że boga można odnaleźć w zwykłym życiu, jakie toczy się przed naszymi oczami, w domowym zaciszu własnej kuchni. Nigdy nie szukał boga nigdzie indziej, po prostu malował wciąż to samo, od nowa, ten sam gzyms i martwą naturę w kuchni własnego domu. Abhidha wyszeptała: – Po prostu to kocham. Pamiętam, co chciałem odpowiedzieć; miałem na końcu języka: A ja kocham ciebie. Ale nie rzekłem nic. Po wystawie przeciskaliśmy się chodnikami Piccadilly, aby zjeść gdzieś zapakowany lunch, który przyniosła z domu; coś w rodzaju grillowanego kurczaka w cieście. Śmiejąc się, przebiegaliśmy przez ulicę, gdy nagle światła się zmieniły i z rykiem silników samochody ruszyły na nas. Kościół St. James’s Church przy Piccadilly, stojący przy ulicy, lecz nieco od niej odsunięty, wzniósł z ciemnoszarej jak sadza cegły Christopher Wren. Front zdobił dziedziniec z flagami. Stało tam kilka budek ze starociami, oferujących porcelanę, znaczki i srebrne sztućce. Przy kościele, wsunięty za róg, ukrył się wyśmienicie brytyjski mały ogródek: kosmyki łodyg lawendy, gwiazdnica i przerośnięte chwasty rosły bujnie w pozornym nieładzie pomiędzy wiekowymi drzewami, dębem i jesionem. Kobieca postać – jak sądzę, Maryja – stała w zieleni i brązie wśród rozkwitłych krzaków z uniesionymi dłońmi, zachęcając gestem zagubionych w Londynie, aby weszli do tej oazy w zgiełku. Na skraju miniaturowego ogródka parkował zielony samochód kempingowy. Kiedy szliśmy ku ławce, minęliśmy otwarte drzwi starej, poobijanej kambuzy i ukradkiem zerknęliśmy do środka. Pracownik opieki społecznej o zmierzwionych włosach przerzucał kartki błyszczącego czasopisma. Tkwił cierpliwie, jak sądziliśmy, w oczekiwaniu na kolejnego bezdomnego, który wpadnie po kubek herbaty i poradę lub reprymendę. I właśnie w tym idyllicznym zakątku, gdzie sobie siedzieliśmy, zajadając lunch, Abhidha odpaliła swą bombę. Poprosiła mnie, żebym w następną sobotę przyszedł na wieczorek poezji oraz imprezę do Whitechapel, gdzie mógłbym spotkać jej przyjaciół z uniwersytetu. Natychmiast pojąłem, co właściwie powiedziała. Nie prosiła mnie o małą rzecz, stawiając pod osąd swych rówieśników z college’u, toteż w odpowiedzi wyjąkałem: – Oczywiście. Z przyjemnością. Będę. usicie jednak wiedzieć jedno; brutalne morderstwo na matce, gdy chłopak jest w tym delikatnym wieku, kiedy odkrywa dziewczęta, to coś okropnego. Mylnie sprzężone z istotą
M
kobiecości okrutne wspomnienia pozostawiają na dnie duszy emocjonalny osad, jak czarne ślady znajdowane na dnie wypalonego garnka. Choćbyś nie wiem jak długo skrobał i skrobał dno garnka druciakami i czyścikami, pozostaną nieusuwalne szramy. W tym samym czasie, kiedy poznawałem Abhidhę, regularnie wpadałem do kolegi Deepaka, skrytego w swym legowisku w piwnicy. Był to chłopak z sąsiedztwa, z Southall, jeden z anglopawi. Jego rodzice, bodaj życząc sobie, żeby już wreszcie gdzieś zniknął, przebudowali dla syna cały poziom sutereny. On zaś natychmiast wypełnił to miejsce supernowoczesnym sprzętem hi-fi i TV, a podłogę pokrył grubymi pufami z worków grochu. W rogu ustawił stół do gry w piłkarzyki. Piłkarzyki, mówię wam, to iście diabelski wynalazek Zachodu. Sprawia, że zapominacie o całym świecie. To hipnotyzujące szarpanie rączek i uderzanie tej małej piłeczki, po to jedynie, żeby usłyszeć niebiański dźwięk białej kuli, jej świst w powietrzu i radujący serce drewniany łomot, kiedy trafia w tylną ściankę bramki. I tak coraz częściej schodziłem na dół, do Deepaka. Najpierw parę razy zaciągaliśmy się skrętem z haszyszem, a potem, o mój Boże, cztery godziny mijały ot tak, a my wciąż ściskaliśmy rączki piłkarzyków i zmuszaliśmy te małe drewniane postacie do śmiertelnych akrobacji. W piątek, zanim miałem się spotkać z przyjaciółmi Abhidhy z uniwersytetu w mieszkaniu na East Endzie, wstąpiłem do piwnicy Deepaka. Były u niego dwie rozchichotane angielskie dziewczynki, zatopione jak małe jędrne brzoskwinki w morzu puf. Deepak przedstawił mnie Angie, drobnemu, pucołowatemu stworzeniu o zadartym nosku. Jej blond włoski kręciły się bez wytchnienia, tworząc na głowie coś jakby szczurze gniazdo, upięte na szczycie wsuwkami. Nosiła błyszczącą spódniczkę mini, a sposób, w jaki ułożyła się na pufie, powodował, że mogłem podziwiać skrawek jej niebieskich, bawełnianych majtek. A te pulchne, białe nogi, mówię wam, to zwierające, to rozwierające uda, trącające mnie w kolano… Nie jestem pewien, jak długo gawędziliśmy, lecz gdy przekazałem Angie jointa, położyła mi dłoń na udzie, a jej wyszczerbiony paznokieć przebiegł w dół po szwie moich dżinsów. Nagle zrobiło mi się bardzo ciasno. Natychmiast, bez żadnego migdalenia się. Cóż, nie będę wchodził w szczegóły, lecz ona i ja… poszliśmy w końcu do jej domu – rodzice wyjechali na weekend – i spędziliśmy dwa dni w łóżku. Nie poszedłem na imprezę Abhidhy. Nawet nie zadzwoniłem, powiedzieć, że mnie nie będzie. Po prostu się nie pokazałem. Kilka dni później, pełen wyrzutów sumienia, zacząłem do niej wydzwaniać. Dzwoniłem i dzwoniłem. A kiedy wreszcie podeszła do telefonu, aby wysłuchać mojego płaszczenia się i przeprosin, była równie cudowna, co zazwyczaj. – W porządku, Hassanie – powiedziała. – To nie koniec świata. Jestem dużą dziewczynką. Jednak zdecydowanie sądzę, że już pora, abyś poznał kogoś w swoim wieku i był z nim. Zgodzisz się ze mną? Od tej chwili w moim życiu zaczął obowiązywać w relacjach z kobietami schemat: gdy tylko sprawy pomiędzy nami przybierały kształt bliskości, wycofywałem się. Trudno to przyznać, lecz moja siostra Mehtab – która nadzoruje rachunkowość restauracji i panuje nad utrzymywaniem mojego mieszkania – jest naprawdę jedyną kobietą, z jaką potrafiłem stworzyć trwalsze relacje. Gdy o tym rozmawiamy, upiera się, że mój emocjonalny zegar zatrzymał się, w tej części dotyczącej kobiet, kiedy zmarła Mama. Być może. Pamiętajcie jednak i o tym: wolny od emocjonalnych żądań żony i dzieci, mogłem spędzić życie w ciepłym zaciszu kuchni. racając do pozostałych członków rodziny Haji, nie wypadali oni wcale znacznie lepiej. Najpierw, gdy Ammi zaczęła śpiewać stare pieśni z Gudźaratu i myliła nasze imiona, nie przyszło nam do głowy nic złego. Lecz później zaczęła mieć obsesję na punkcie zębów. Szeroko rozwierała usta i zmuszała nas, dzieci, abyśmy sprawdzały jej chore dziąsła, nadgniłe i krwawiące
W
kikuty. Z obrzydzeniem zasłanialiśmy sobie buzie. Zawsze będę pamiętał tę koszmarną noc, kiedy wróciłem do domu, otworzyłem frontowe drzwi i ujrzałem, jak Ammi, nietrzymając moczu, wdrapuje się na górę po schodach. Rzeka uryny spływała jej po nogach. Lecz to mój irytujący, urodzony w Londynie kuzyn pierwszy uświadomił nam, że Ammi cierpi na demencję. Każdego dnia, gdy ten studencik z uniwersytetu kroczył dumnie przez generalską norę – dokształcając nas w dziedzinie makroekonomii i podaży pieniądza – filigranowa Ammi pojawiała się u jego boku i cicho przesuwała się po pokoju. On jednak kontynuował, aż przychodził moment, gdy w połowie zdania krzyczał z bólu, z furią odwracając się do drobniutkiej, skulonej za nim postaci. Widok jego indyjskiego zadka, obciśniętego parą dalej luźnych spodni Ralph Lauren, po prostu ją detonował. A nasze okrzyki, aby przestała szczypać go w dupsko, jedynie zagrzewały ją do gonitwy. Ścigała biednego chłopaka przez korytarze. Lecz kuzyn się zemścił. Wyłożył nam z klinicznymi szczegółami, jak zdrowie psychiczne Ammi się pogarsza. Niestety, nie była jedyna. Jakiś rodzaj szaleństwa wisiał w powietrzu. Mehtab przesadnie zajmowała się swoimi włosami, nieustannie mizdrząc się do mężczyzn, którzy potem nie przychodzili na randki. Nawet ja uciekałem w piwniczny dym haszyszu i piłkarzyki. ecz nawet w piekle zdarzają się chwile, gdy dosięga cię światło. Pewnego dnia, kiedy wlekłe się z trudem do rozgałęzienia Southall przy indyjskim banku, bo miałem sprawę do cioci, mój wzrok przykuł błyszczący obiekt. Był to wózek z żywnością, zwany przez Anglików chippie. Stał pomiędzy jubilerem Ramesh Tax Free! Jewelry a marketem sprzedającym bele sztucznego jedwabiu. Lecz ten chippie zmodyfikowano: kształtem przypominał pociąg wycięty z kawałka metalu, dziwnie wysunięty w przód. Szyld nad głowami głosił: JALEBI JUNCTION (skrzyżowanie jalebi[34]). Nagle zdałem sobie sprawę, że to dość dziwaczne stanowisko oferuje przepyszny, smażony w głębokim oleju deser, który kucharz Bappu kupował mi zwykle na targu Crawford. Paroksyzm tęsknoty za domem i żądza poczucia dawnych smaków trafiły mnie nagle z wielką mocą. Lecz przy wózku nie było nikogo. Stał pusty, przypięty łańcuchami do słupa latarni. Przedarłem się do niego i przeczytałem napis z naklejonej na wózku różowej kartki, trzepoczącej rozpaczliwie na wietrze; POTRZEBNY POMOCNIK NA CZĘŚĆ ETATU. INFORMACJA: BATICA CHIPS. Tej nocy śniłem, że prowadzę pociąg, z radością dmąc w gwizdek. Jadłodajnia toczyła się przez zdumiewające, ośnieżone szczyty gór, unosząc mnie przez świat, sięgający daleko poza moje najdziksze wyobrażenia. Ja zaś byłem podekscytowany, nie wiedząc, jaki się ukaże widok, gdy pokonam kolejny alpejski tunel. Nie odgadłem znaczenia tego snu, lecz ruch pociągu w pewien sposób do mnie przemówił. Następnego ranka pomknąłem jak strzała na High Street. Batica Chips to jeden z producentów wysokiej jakości słodyczy w Southall. W oknach pełno było miodu, drobin pistacji i kokosa. Drzwi zadzwoniły, kiedy wszedłem. Sklep pachniał suszonymi chipsami z bananów. Rozłożysta kobieta przede mną zamawiała funty galub jamun, smażonych z mlecznej masy w syropie. Gdy wyszła, wręczyłem różową karteczkę zerwaną z Jalebi Junction, i bojaźliwie wymamrotałem, że chciałbym tę pracę. – Brak ci siły – odparł nieogolony piekarz w białym fartuchu, nawet na mnie nie spojrzawszy, i dalej układał w pudłach migdałowe półksiężyce. – Będę ciężko pracował. Spójrz. Nogi mocne. Handlarz słodyczami pokręcił głową i zdałem sobie sprawę, że proces rekrutacyjny właśnie się zakończył. Podania nie przyjęto. Lecz twardo obstawałem przy swoim. Nawet nie drgnąłem. W końcu przyszła żona tego człowieka. Ścisnęła moje kościste ramię. Pachniała mąką i curry. – Ahmedzie, da radę – rzekła. – Ale zapłaćmy minimum.
L
I
tak, niewiele później, pedałowałem Jalebi Junction na Broadwayu przez High Street w mundurku Batica Chips, sprzedając klejące, poskręcane jalebi dzieciom i ich dziadkom. Za pracę w Jalebi Junction płacono mi 3.10 funta za godzinę. Za te pieniądze musiałem wyrabiać pastę z kondensowanego mleka i mąki w muślinie tradycyjną metodą; potem wyciskałem niekończący się pasek mieszanki na wrzący olej. Surowiec wił się i skręcał, tworząc precle. Gdy były gotowe, wyławiałem złote precjoza jalebi z naczynia z rozgrzanym tłuszczem, zanurzałem je w syropie, a następnie ostrożnie owijałem klejące się łakocie woskowanym papierem i wręczałem je, wprost w wyciągnięte dłonie, odbierając osiem pensów. Po dziś pamiętam tę radość, jaką wyzwalał we mnie dźwięk strzelającego oleju i mój tubalny głos rozbrzmiewający na ulicy; no i zapach syropu, i chłodny dotyk woskowanego papieru w moich dłoniach, zbryzganego i poznaczonego gorącym tłuszczem. Czasami toczyłem Junction na stanowisko przed Kwik Fit bądź, jeśli naszła mnie ochota, w okolicę salonu Harmony. Czułem się wolny. Za to uczucie zawsze będę Anglii wdzięczny. Za to, że uświadomiła mi, że moje miejsce w świecie nie znajduje się nigdzie indziej, tylko przy naczyniu z gorącym olejem, gdzie stałem na szeroko rozstawionych nogach. wa lata później opuściliśmy ten świat. Odjazd nastąpił równie niespodziewanie, co przyjazd Tym razem ja, świadomie czy mimowolnie, stałem się architektem naszego pośpiesznego odwrotu z Brytanii. Poszło o kobietę. Znowu. Tęskniłem za Napean Sea Rd i za restauracją. Tęskniłem za Mamą. I pewnego wieczoru, w tym stanie rozgorączkowanej nostalgii samotnie wypalałem papierosa na tyłach posesji. Nagle z tyłu głowy poczułem chłodną dłoń. – Co tam, Hassanie? Było ciemno, nie mogłem dostrzec jej twarzy. Ale poczułem zapach olejku paczuli. Głos kuzynki Azizy brzmiał miękko i – nie wiem dlaczego – słodycz tego tonu mnie poruszyła. Nie umiałem się powstrzymać. Łzy spłynęły mi po twarzy. – Tęsknię za dawnym życiem. Siąknąłem nosem i wytarłem go w rękaw koszuli. Palce Azizy delikatnie tarmosiły mi włosy. – Biedny chłopczyk – wyszeptała, przysuwając usta do mojego ucha – biedactwo. I już się całowaliśmy, wpychając sobie gorące języki do gardeł, po omacku miętosząc ubrania. Przez cały czas myślałem: No i, kurwa, wspaniale. Kolejna dziewczyna, której czegoś współczujesz – tym razem ta cholerna kuzynka. – Aajjj! Spojrzeliśmy w górę. Za przeszklonymi drzwiami stała Cioteczka, waląc w nie bez opamiętania. Jej wykrzywione usta miały ten słynny gorzko-kwaśny wyraz. – Abbasie! – piszczała zza szyby. – Chodź szybko! To Hassan! I ten ludzki wychodek! – O kurwa! – rzuciła Aziza. wa dni później Aziza była już w samolocie do Delhi, a relacje pomiędzy rodziną wujka Sam a naszą legły w gruzach. Papa otrzymał rachunki za prace rzekomo wykonane przy posesji przez wujka Sami. Odegrano wielkie przedstawienie, łzy, smarkanie nosa, a nawet wrzaskliwe rozgrywki na ulicach Southall pomiędzy krewnymi Papy i Mamy. Lecz ten tumult wreszcie wyrwał Papę z głębokiego snu. Odrzucił kocyk i po raz pierwszy naprawdę rozejrzał się dokoła, po tym domu w Southall i dojrzał, co z nas pozostało. Kilka dni później przed domem zatrzymały się trzy używane
D
D
mercedesy – jeden czerwony, jeden biały i jeden czarny. Całkiem jak telefony u handlarza ryb Anwara. – Idziemy – rzekł. – Pora się zbierać. Mukhtar celebrował wyjazd z Anglii, natychmiast wymiotując kremowymi krewetkami i makaronem po całym promie, na jaki się załadowaliśmy w Calais. Lecz nie było odwrotu. A podróż dopiero się zaczęła. Kawalkada mercedesów przebyła Belgię i Holandię, wjechała do Niemiec, po czym szybko pokonała kolejno Austrię, Włochy, Szwajcarię. Wreszcie górskie, wietrzne drogi zawiodły nas z powrotem do Francji. Harrods Food Hall najpierw dogłębnie załamał Papę. Ale dzięki temu, boleśnie świadom swych ograniczeń, postanowił wzbogacić swą wiedzę o świecie. W jego ustach oznaczało to po prostu systematyczne przegryzanie się przez Europę, kosztowanie wszelkich miejscowych dań, jakich nie znał, a wyglądały smakowicie. Więc zajadaliśmy się małżami przy piwie w belgijskich barach, a mięsem kozim z rusztu z czerwoną kapustą w ciemnościach niemieckich stube. W Austrii na kolację pałaszowaliśmy dziczyznę na słodko; polentę w Dolomitach; białe wino i Felchen[35], kościstą rybę zamieszkującą jeziora, w Szwajcarii. Po rozczarowaniu Southall pierwsze tygodnie wędrówki przez Europę były jak pierwszy smak crème brûlée. Szczególnie wspominam włóczęgę przez Toskanię, gdzie nasze auta wtoczyły się do Cortony w złotym blasku schyłku sierpnia i ruszyły ku pomalowanemu na musztardowy kolor pensione wkomponowanemu w ścianę poszarpanej góry. Krótko po naszym przybyciu do tego przyklejonego do stoku średniowiecznego miasteczka odkryliśmy, raczej przez przypadek, że miejscowi właśnie obchodzą doroczne święto borowików. Kiedy słońce zachodziło nad doliną i Jeziorem Trazymeńskim, Papa ustawił nas w rządku przy bramie tarasowego parku Cortony. Promenadę między szpalerami cyprysów udekorowano odświętnie bajecznymi światełkami, ustawiono drewniane ławy, a w słoiki po dżemach wstawiono polne bukiety. Feta trwała w najlepsze, klarnet i zwodniczy bęben wygrywały rytm taranteli, a kilka starszych wiekiem par co i rusz podskakiwało na drewnianej scenie. Wyglądało na to, że całemu miasteczku brakowało już sił. Tłum dzieciaków domagał się krzykiem waty cukrowej i prażonych migdałów. Rojno i gwarno. A jednak pod kasztanowcem znaleźliśmy niezajętą ławę. Dokoła nas miejscowi dawali czadu, wir dziadków i dziecięcych wózeczków, miejscowa paplanina, śmiechy i gestykulacja. Papa zamówił: – Menu completo trifolato. – Że co? – wtrąciła się Cioteczka. – Cicho. – Co znowu za cicho? Nie uciszaj mnie! Dlaczego wszyscy mnie cały czas uciszacie? Chcę wiedzieć, co zamówiłeś. – Musisz wiedzieć wszystko? – Papa of*cknął siostrę. – To grzyby. Noooo, takie miejscowe grzyby. I tak właśnie było. Na stole lądował talerz za talerzem. Pas-ta ai Porcini oraz Scaloppine ai Porcini, do tego Contorno di Porcini. Jedno porcini po drugim i znów porcini. Do parku wynoszono plastikowe talerze z namiotu, gdzie miejscowe kobiety w fartuchach, oprószone mąką, przyrządzały grzyby, które wyglądały niepokojąco podobnie do rozmokłych pasów wątróbki. Obok namiotu ustawiono wielki kocioł wrzącego oleju, rozmiarów wanny w Kalifornii, lecz raczej dość płytki, na podobieństwo patelni do smażenia. Z unoszących się nad naczyniem oparów malowniczo wystawała rączka. Dookoła tego kotła stali trzej mężczyźni, grubi, w masywnych toczkach. Wrzucali oprószone mąką borowiki w skwierczący olej, pokrzykując jeden na drugiego i sącząc z papierowych kubków czerwone wino.
Przez trzy dni wchłanialiśmy toskańskie ciepło i pływaliśmy, noce spędzając na tarasie dachu pensione, zbierając się, gdy słońce zachodziło za szczyty, aby zjeść obiad. – Cane – rzucał Papa do kelnera – Cane rosto. – Papo! Zamówiłeś właśnie psa z grilla! – Nie. Nie… Wcale nie. On tam zrozumiał. – Chodziło ci o carne. Carne. – A… tak. Tak. Carne rosto. Oraz un piatto di Mussolini. Zakłopotany kelner wreszcie odszedł, gdy już wytłumaczyliśmy Papie, że potrzeba nam talerza małżów, a nie dyktatora na talerzu. Fale toskańskiego jedzenia szybko przelewały się po stole, a znad skraju glinianych donic muskały nas nocne aromaty lawendy, szałwii i cytrusów. Jedliśmy szparagi, podawane z fabiole, tłuste plastry wołowiny, doskonale podpiekane na grillu na drewnie, biscotti z orzechami włoskimi, maczane w Vin Santo samego właściciela. I śmialiśmy się, śmialiśmy się bez miary. Raj na ziemi, co? o dziesięciu tygodniach w podróży przez Europę znów poddaliśmy się melancholii. Cała rodzina była skrajnie wymęczona tym całym jeżdżeniem i niestrudzoną gonitwą Papy donikąd, tymi arbitralnymi notkami w egzemplarzu Le Bottin Gourmand z oślimi uszami. No i to ciągłe jedzenie w restauracjach, tydzień po tygodniu, zaczęło nas przyprawiać o mdłości. Dalibyśmy się pokroić za własną kuchnię i prostą grzankę z ziemniaków i kalafiora. Lecz zawitał kolejny dzień, a my znów siedzieliśmy upakowani w samochodzie jak lunch w pudełku, łokieć w łokieć, aż szyby parowały. Tego październikowego dnia, kiedy to wszystko miało się wreszcie skończyć, na drogach w niższych partiach francuskich gór sprawy naprawdę nie miały się dobrze. Ammi cicho łkała na tylnym siedzeniu, a wszyscy pozostali się kłócili. Wreszcie ojciec się wydarł, żebyśmy byli cicho. Po kilku przyprawiających o zawroty głowy zakrętach na górskich zboczach dotarliśmy do pokrytej zmarzniętymi głazami przełęczy. Miejsce spowijała niesamowita, chłodna mgła. Wyciąg narciarski był nieczynny; okiennice betonowej kawiarni zamknięto. Pojechaliśmy dalej bez słowa komentarza, tym razem zjeżdżać krętymi górskimi dróżkami. Jednak, gdy przekroczyliśmy linię grzbietu, po drugiej stronie szczytu mgła niespodziewanie uniosła się, a przed nami rozciągał się błękit nieba. Nagle otoczyły nas skąpane w blasku sosny, leśny podszyt ożywiały słoneczne miraże, a krystalicznie czyste strumienie biegły przez las i szemrały pod jezdniami. Dwadzieścia minut później wyłoniliśmy się z lasu i jechaliśmy stokiem przez pastwisko. Jedwabna łąka utkana była niebieskimi i białymi kwiatuszkami. A kiedy wzięliśmy ostry zakręt o 180 stopni, spostrzegliśmy pod nami w dolinie wioskę. W oddali francuskiej Jury, pod bezchmurnym jesiennym niebem, lśniły toczące z lodowców wody, niebieskie strumienie pstrągów. Samochody, jakby zamroczone pięknem, zataczały się pijacko, sunąc w dół meandrującej drogi ku dolinie. Biły kościelne dzwony. Ich ton niósł się przez zaorane pola; dzika siewka wystrzeliła w niebo, znikając w rdzawo-złotych liściach brzozowego zagajnika. Wyżej na łagodnym stoku mężczyźni nieśli na plecach kosze. Zbierali ostatnie grona, wędrując rzędami winnic. Za nimi pięły się ostre, skryte w bieli granitowe wierchy. A powietrze, och, to powietrze. Rześkie i czyste. Nawet Ammi przestała lamentować. Auta żeglowały między drewnianymi zabudowaniami gospodarstw z nabitymi nad drzwiami stodół porożami. Trzody krów pobrzękiwały dzwonkami; żółta pocztowa furgonetka podskakiwała na polnej drodze. W płaskodennej dolinie przejechaliśmy drewniany most i znaleźliśmy się w kamiennym
P
zakątku. Mercedes rzucał nami na wąskich, osiemnastowiecznych dróżkach. Minęliśmy brukowane alejki, sklep obuwniczy i butik z zegarkami. Dwie zatopione w rozmowie matki pchały chodnikiem wózki ku pâtisserie czy herbaciarni; przystojny kacyk piął się po schodkach narożnego banku. Miasteczko oczarowywało elegancją, jakby miało znakomitą przeszłość, która pozostawiła przyjemne wrażenie w domu cechów czy ołowianych oknach, iglicach starego kościoła i zielonych okiennicach, w rzeźbionym w kamieniu miejscu pamięci ofiar I wojny światowej. Wreszcie okrążyliśmy miejski placyk – rabatki żółtych goździków i fontannę w kształcie wypluwającej wodę ryby – po czym wycofaliśmy się z miasta na N7, przejeżdżając nad grzmiącą rzeką, spływającą z Alp. Szczególnie wyraźnie pamiętam, jak wyjrzałem przez okno samochodu i dostrzegłem rybaka łowiącego w bystrym rzecznym nurcie na koniki polne. Brzeg za jego plecami pokrywał zdumiewający kobierzec z dzwonków. – Papo, moglibyśmy się tu zatrzymać? – poprosiła Mehtab. – Nie, na obiad chcę dotrzeć do Auxonne. Przewodnik mówi, że mają wyśmienite ozorki. W sosie Madeira. Nie po raz pierwszy w życiu świat na zewnątrz odpowiedział na potrzeby mojego ducha. – To co? A tooo co? Samochód buchnął ciemnym dymem i się zatrząsł. Papa walnął kierownicę, lecz auto nie odpowiedziało. Zjechał więc na pobocze. Młodsze dzieciaki wydzierały się radośnie, kiedy się tarabaniliśmy z tylnych siedzeń prosto w ten ostry, wiejski wiatr. Nasz pojazd zamarł na sytej zielenią drodze, otoczonej wapiennymi domami klasy średniej z glinianymi kominami i donicami w oknach, pękającymi od pelargonii. Za budynkami pięły się w górę zbocza sady jabłoni. Mogłem dostrzec szczyty tablic nagrobnych, sterczących z miejscowego cmentarza, i kościół. Moi młodsi bracia i siostry bawili się na ulicy w berka. Za kamiennym murkiem ujadał na nich terier. Owiał nas delikatny zapach palonego drewna i gorącego chleba, dochodzący z najbliższego domu. Ojciec przeklinał i walił pięścią w dach samochodu. Z drugiego auta wysiadł wuj. Przeciągnął się z ulgą, po czym razem z Papą schylił się nad unieruchomionym silnikiem. Cioteczka i Ammi chwyciły rąbki swych sari i ruszyły na poszukiwanie łazienki. Mój najstarszy brat, sam w ostatnim samochodzie, przeładowanym walizami i pakunkami, zniechęcony wypalał papierosa. Papa wytarł dłonie z oleju w gałgan i spojrzał w górę. Widziałem, że był znużony. Jego niespożyta energia nareszcie wyparowała, rezerwy się wyczerpały. Wziął głęboki wdech, potarł oczy i nagle powiew bogatego w tlen powietrza zmierzwił mu włosy. Musiał poczuć ożywczą moc bryzy i pewnie dopiero wtedy po raz pierwszy naprawdę dojrzał niezmącone piękno Alp. Gdy się tak rozglądał, bez wysiłku oddychając przez nos po raz pierwszy od niemal dwóch lat, zajrzał za bramę, za kołyszącą się obok chwiejną, drewnianą furtę. Rezydencja, przed którą zepsuł nam się samochód, była okazała. Od drogi widać było piękne rzeźbienia w kamieniu. Po drugiej stronie wydzielonej posiadłości stały przy bramie, pod lipami, stróżówka i stajnie. Gąszcz bujnego bluszczu piął się aż po szczyt kamiennego muru, okalającego dobra. – Tu jest napisane, że jest na sprzedaż – powiedziałem. Straszliwa to siła, przeznaczenie. Nie uciekniesz od niego. W końcu i tak cię dopadnie.
L
umière, co odkryliśmy później, stanowiło w XVIII wieku renomowane centrum produkcji zegarków, lecz miasteczko skurczyło się z czasem do dwudziestu pięciu tysięcy mieszkańców i w tym okresie znano je przede wszystkim z kilku zdobywających nagrody win. Okoliczny przemysł zdominowała fabryka sidingu z aluminium, mieszcząca się w skromnej strefie industrialnej, dwadzieścia kilometrów dalej, w kierunku wylotu doliny. Przedgórze upstrzyły trzy prowadzone rodzinnie tartaki. W kręgach mleczarskich miasteczko wyrobiło sobie pewną reputację w dziedzinie miękkich serów, postarzanych warstwą węgla w środku. Sama nazwa Lumière pochodziła od sposobu, w jaki światło wczesnego poranka balansowało na skraju granitów Jury, przepełniając jedną stronę doliny różowym blaskiem, luminescencją. Papa i wujek Mayur, nie będąc w stanie uruchomić auta, ruszyli na rekonesans do centrum miasteczka. Wrócili godzinę później, lecz nie z mechanikiem, a z miejscowym pośrednikiem w handlu nieruchom*ościami, mężczyzną z jedwabną chusteczką w kieszonce blezera. Cała trójka zniknęła we wnętrzach domu, a my, dzieciaki, pobiegliśmy za nimi. Gnaliśmy z pokoju do pokoju, klapiąc stopami po drewnianych podłogach. Pośrednik mówił bardzo szybko jakąś odmianą franglais, lecz tyle zdołaliśmy rozgryźć, że posiadłość tę wybudował Monsieur Jacques Dufour, pomniejszy XVIII-wieczny wynalazca trybików do zegarków. Wszyscy zadumaliśmy się nad piękną kuchnią, przestrzenną i przewiewną, z ręcznie malowaną spiżarnią i kamiennym paleniskiem. Papa poruszył temat restauracji i pośrednik zapewnił go, że niemal na pewno kuchnia indyjska świetnie sobie w tej okolicy da radę. – Macie pole do popisu – wymachiwał z entuzjazmem dłońmi. – W tym rejonie Francji nie ma żadnej indyjskiej restauracji. A poza tym, dodawał po kumotersku, ta posiadłość to bardzo dobra inwestycja. Zapotrzebowanie na mieszkania powinno się wkrótce zwiększyć i podbić ceny na rynku. Sam słyszał w ratuszu, że dom handlowy Printemps niedługo ogłosi otwarcie 750 000 m2 hurtowni w strefie industrialnej Lumière. Wyszliśmy z powrotem na dziedziniec. Powietrze różowiało na szczytach Alp Jury, bielejących dotąd nad krytym dachówką gmachem. – No i jaaak, Mayur? Wuj drapał się po kroczu i tajemniczo spoglądał w kierunku wierchów, migając się od odpowiedzi. Lecz tak właśnie zawsze postępował, kiedy należało podjąć decyzję. – Dobry, cooo? – Papa się nie zraził. – Bez wątpliwości. Mamy nowy dom. kres naszej żałoby oficjalnie dobiegł kresu. Nastała pora, aby rodzina Haji znów mocno chwyciła stery w swoje ręce, rozpoczęła nowy rozdział, pozostawiając wreszcie za sobą wszystkie te stracone lata. Byliśmy z powrotem tu, gdzie przynależeliśmy – w usługach, kulinariach; w restauracji. Lumière było tym punktem na Ziemi, gdzie się znów okopaliśmy, na dobre i na złe. Lecz oczywiście żadna rodzina nie jest samotnie dryfującą wyspą. Zawsze przynależy do szerszej kultury, społeczności. My zaś najpierw rozwijaliśmy biznes w rodzimych okolicach Napean Sea Rd, a później w azjatyckiej wspólnocie Southall, więc o świecie wiedzieliśmy tyle, co nic. Ale może o to właśnie chodziło. Papa chciał rozpocząć wszystko absolutnie od nowa, zabrać nas tak daleko od Mumbaju i tragedii, jak się da. Cóż, Lumière z pewnością spełniało te kryteria. W końcu była to la France profonde – najprawdziwsza Francja. I właśnie wtedy – stojąc na podeście drugiego piętra, gdy dookoła mnie wszyscy piskliwi bracia i siostry walili w drzwi – to ja pierwszy zauważyłem budynek po przeciwnej stronie ulicy, naprzeciwko posiadłości Dufoura. Zabudowania, wykonane z tego samego, srebrzystoszarego kamienia, tworzyły równie elegancką posesję. Stara wierzba płacząca opanowała niemal cały frontowy ogródek i, jak dygający dworzanin
O
Ludwika XIV, elegancko gięła wiotkie gałęzie ponad drewnianym płotem i wyłożonym płytami deptakiem miasteczka. Z dwóch górnych okien zwisały pikowane, wypchane gęsim puchem pierzyny. Wietrzyły się. Ponad ich białymi wzgórkami dostrzegłem zielony, aksamitny cień lampki nocnej, mosiężny kandelabr i zaschnięte gałązki bzu w półprzezroczystym wazonie. Poniżej, na żwirowym podjeździe, przed dawną stajnią, która dziś służyła za garaż, parkował wypłowiałoczarny citroën. Stargane pogodą kamienne schodki biegły przez skalniak z boku domu aż do wypolerowanych, dębowych drzwi. Tam zaś, nad głowami, leciutko się kołysał w letniej bryzie dyskretny szyld. Le Saule Pleureur – Wierzba płacząca – i jakieś gwiazdki… Wciąż potrafię przywołać w pamięci to pierwsze niezwykłe wrażenie wywarte przez Le Saule Pleureur. Wprawiło mnie w większe osłupienie niż Taj w Bombaju. Choć brakło mu rozmachu, lecz ta perfekcja: skalniak porostów, mięciutkie puchowe kołdry, dawne stajnie z ołowianymi oknami. Wszystko doskonale spasowane. Esencja pojęcia europejskiej elegancji, tak całkowicie obcej mojemu wychowaniu. Lecz im bardziej próbuję sobie przypomnieć tę chwilę, kiedy pierwszy raz spojrzałem na Le Saule Pleureur, tym bardziej jestem pewien, że widziałem też białą twarz, zerkającą na mnie ponuro z okna na strychu.
32 vindaloo – popularne danie indyjskie, którego nazwę tłumaczy się często jako zlepek słów wino, ocet winny i czosnek. Podawane z kurczakiem lub jagnięciną. W Indiach również z innymi przyprawami, w tym chili. 33 jamawar – rodzaj szalu. Jama oznacza szatę, war to miara, równa mniej więcej metrowi. 34 jalebi – sprzedawane na ulicach Indii słodkie ciastka. 35 Felchen – sieja.
Lumière
Rozdział piąty
T
a twarz starej kobiety, spoglądająca na mnie w dół z okna po drugiej stronie ulicy tyle lat temu, tego pierwszego dnia, kiedy się wprowadziliśmy do posiadłości Dufoura, ta twarz należała do Madame Gertrude Mallory. Wszystko, co wam opowiadam, to szczera prawda. Nawet, jeśli nie byłem przy niektórych opisanych wydarzeniach, to liczne detale objawiły mi się wiele lat po faktach, gdy Mallory i inni opowiedzieli mi własne wersje zdarzeń. To jednak musicie wiedzieć: Madame Mallory, ta z naprzeciwka posiadłości Dufoura, była restauratorką z długiej linii dystyngowanych hotelarzy, wywodzącej się z Loire. Była też radykalną kulinarną zakonnicą, szefową kuchni, zamieszkującą samotnie w pokojach na strychu nad Le Saule Pleureur od trzydziestu czterech lat już, kiedy przybyliśmy do Lumière. Jak rodzina Bachów odmieniła muzykę klasyczną, podobnie ród Mallory chował kolejne pokolenia wspaniałych francuskich hotelarzy, a Gertrude Mallory nie była wyjątkiem. Gdy miała siedemnaście lat, posłano ją do najlepszej szkoły hotelarstwa w Genewie, aby zdobyła adekwatne dalsze wykształcenie. Tam właśnie zasmakowała w surowym łańcuchu gór, ciągnącym się wzdłuż granic Szwajcarii i Francji. Mallory – niezręczna, pyskata młoda kobieta z niewielkim talentem do zdobywania przyjaciół – spędzała czas wolny, wędrując samotnie po Alpach i Jurze, aż pewnego weekendu odkryła Lumière. Tuż po uzyskaniu przez Gertrude dyplomu, zmarła jej ciotka, pozostawiając dziewczynie spadek. Młoda szefowa kuchni szybko wykorzystała nieoczekiwany przypływ gotówki, zamieniając pieniądz na wielki dom w tej górskiej placówce. Odległe Lumière świetnie odpowiadało jej upodobaniom do surowego kuchennego życia. I tam właśnie rozpoczęła pracę. Przez kolejne dekady Mallory pilnie wykorzystywała swe znakomite wykształcenie, spędzała długie godziny w kuchni i wytrwale budowała to, co znawcy w końcu uznali za jeden z najlepszych francuskich hoteli w kategorii niewielkich miejscowości – Le Saule Pleureur. Była tradycjonalistką, z wykształcenia oraz przekonania. Jej prywatne apartamenty na poddaszu zajmował od podłogi po sufit wyjątkowy zbiór książek kucharskich. Archiwum to narosło jak grzyb dokoła jej wyśmienitych mebli, takich jak XVII-wieczny guéridon czy orzechowy fotel bergère w stylu Ludwika XV. Kolekcję woluminów – muszę przyznać, sławną w świecie – budowała dyskretnie przez ponad trzydzieści lat, dzięki niezłemu oku i umiarkowanym nakładom finansowym, myszkując w lokalnych rupieciarniach i na miejscowych aukcjach. Najbardziej wartościową pozycję stanowiło wczesne wydanie De re coquinaria Apiciusa, jedyna książka kucharska, jaka zachowała się ze starożytnego Rzymu. Gdy miała wolne, Mallory zasiadała samotnie w swym mieszkanku na strychu z tym rzadkim dokumentem na kolanach, zagubiona
w przeszłości sączyła rumiankową herbatkę, dumając nad zasięgiem kuchni rzymskiej. Tak, podziwiała wszechstronność Apiciusa, to jak potrafił obchodzić się z popielicami i flamingami, z jeżozwierzami… równie łatwo, jak z prosięciem czy rybą. Oczywiście większość przepisów Apiciusa nie przystawała do smaków współczesnych podniebień – stosował mulące ilości miodu – ale Mallory lubiła je analizować. A jako że gustowała w jądrach, szczególnie criadillas walczących byków, przygotowywanych na modłę baskijską, Madame po prostu musiała przetworzyć dla swych gości przepis Apiciusa na niezapomniane lumbuli-lumbuli, co po łacinie oznacza jądra młodych byczków, które rzymski szef kuchni nadziewał orzeszkami piniowymi i oprószał nasionami kopru włoskiego. Potem osmażał je w oliwie z oliwek i rybnej marynacie, aby wreszcie zapiec je w piecu. Cóż, właśnie taką szefową kuchni była Mallory. Klasyczną, lecz niebojącą się wyzwań, a nawet ich szukającą. Także przy swoich gościach. De re coquinaria to najstarsza książka kucharska w jej bibliotece, lecz przecież nie jedyna. Z biegiem czasu kolekcja się rozwijała, dokumentując, stulecie po stuleciu, zmieniające się kulinarne gusta i epoki. Z drugiej strony zamykał ją chronologicznie odręcznie napisany Margaridou: Dziennik kucharki z Owernii z 1907 roku, z prostym jak drut wiejskim przepisem na klasyczną francuską zupę cebulową. Zbiór odzwierciedlał rygorystyczne, intelektualne podejście do kuchni, które uczyniło Madame Mallory szefową szefów kuchni, mistrzem i specem, podziwianym przez innych wiodących szefów kuchni Francji. I właśnie ta reputacja wśród znawców pewnego wyjątkowego, przełomowego dnia skłoniła narodową stację telewizyjną do zaproszenia Mallory do Paryża, do studia, na wywiad. Lumière było raczej prowincjonalnym przyczółkiem, więc nic dziwnego, że debiut telewizyjny Madame Mallory stał się lokalnym wydarzeniem. Wszyscy wieśniacy z doliny przełączyli telewizory na kanał FR3, aby obejrzeć swoją Madame Mallory, paplającą w eter o cudach świata kulinariów. Kiedy oni sączyli marc w barach miasteczka bądź w domowym zaciszu salonów, migocząca w odbiorniku Mallory wyjaśniała, jak w XIX wieku, podczas wojny Francji z Prusami, przymierający głodem paryżanie przetrwali długie pruskie oblężenie stolicy, jedząc psy, koty i szczury. Widzowie zakrzyknęli zdumieni, gdy Madame Mallory zapewniła, że edycja z 1871 roku Larousse gastronomique, czyli po prostu klasyczny tekst francuskiej sztuki kulinarnej, zalecała dla zachowania właściwego smaku obdzieranie ze skóry i wyprawianie szczurów, złapanych w winnych piwniczkach. Poza tym radziła – jak szefowa kuchni wyniośle informowała telewizyjną publiczność – natrzeć takiego szczura następnie oliwką z oliwek i pokruszonymi szalotkami, po czym grillować na ogniu z drewna potrzaskanych winnych beczułek. Szczury należało podawać z sosem bordelaise, lecz oczywiście według przepisu Curnonsky’ego. Cóż, możecie to sobie wyobrazić. Madame Mallory natychmiast stała się gwiazdką w całej Francji, że nie wspomnę o małym Lumière. Rzecz w tym, że Mallory nigdy nie polegała na rodzinnych koneksjach, lecz na swój własny sposób zasłużyła na zajmowane miejsce wśród kulinarnych elit Francji. I poważnie traktowała odpowiedzialność, z jaką wiązała się ta wyjątkowa pozycja. Niestrudzenie pisywała listy do gazet, kiedy konieczne okazywało się bronienie tradycyjnej francuskiej kuchni przed wtrącającymi się we wszystko biurokratami Unii Europejskiej z Brukseli, tak gorliwie narzucającymi absurdalne standardy. Opiniotwórcze środowiska kraju uwielbiały szczególnie jej radykalną, opublikowaną w formie książeczki Vive la charcuterie française – cri du coeur w obronie francuskich metod rzeźniczych. Dzięki tym dokonaniom przestrzeń dookoła bezcennej kolekcji dawnych książek kucharskich Mallory wypełniały oprawione nagrody i listy gratulacyjne od Valéry Giscard d’Estaing, barona de Rothschild czy Bernarda Arnault. Mieszkanie odzwierciedlało życiorys pełen znakomitych osiągnięć.
Był tam i list z Pałacu Elizejskiego z okazji jej Chevalier de l’Ordre des Arts et des Lettres. Lecz nawet w tym zagraconym po dach mieszkaniu został kawałeczek wolnego miejsca na ścianie. Łysa plama tuż nad jej ulubionym fotelem, obitym czerwoną skórą. W rogu swej kwatery głównej Mallory zawiesiła najcenniejsze zdobycze, dwa oprawione w złote ramy artykuły, oba z Le Monde. Ten po lewej stronie donosił o przyznaniu jej pierwszej gwiazdki Michelin w maju 1979 roku. Wycinek po prawej, datowany na marzec 1986 roku, głosił przyznanie drugiej gwiazdki. Mallory zarezerwowała puste miejsce na ścianie na trzeci artykuł. Lecz miejsce to wciąż było puste. Więc tak się te sprawy miały. Dzień przed naszym przybyciem do Lumière Madame Mallory obchodziła sześćdziesiąte piąte urodziny. Tego wieczora jej lojalny menadżer, Monsieur Henri Leblanc, i pozostali pracownicy Le Saule Pleureur zebrali się w kuchni, przy wyjściu, aby wręczyć jej tort i odśpiewać sto lat. Mallory się wściekła. Ostro im powiedziała, że nie ma czego świętować i powinni przestać marnować jej czas. Nim zdołali pojąć, co się dzieje, Mallory już człapała ciemną klatką schodową Le Saule Pleureur do kameralnego zacisza swego mieszkania na poddaszu. Tej nocy, gdy przemierzała salon w drodze do łóżka, Madame jeszcze raz spojrzała na puste miejsce na ścianie i jednocześnie jakaś pustka zawitała w jej sercu. Zaniosła ten ból do swojego pokoju, usiadła na łóżku i mimowolnie westchnęła do myśli, jaka nagle zaszturmowała jej głowę. Nigdy nie dostanie trzeciej gwiazdki. Nie mogła się poruszyć. Wreszcie jednak rozebrała się cicho w ciemnościach, zdzierając z siebie sztywny gorset porażki jak skórę awokado. Wciągnęła przez głowę koszulę nocną i ruszyła do łazienki, żeby dokonać codziennych wieczornych ablucji. Mocno szorowała zęby, płukała gardło i wcierała przeciwzmarszczkowe kremy. Odpowiedział jej widok bladej twarzy podstarzałej kobiety. Cyfrowy zegar w sypialni głośno oznajmił upływ kolejnej minuty. Wtedy to sobie uświadomiła. Mocno, bezlitośnie, parszywie. Zamknęła oczy i podniosła dłoń do ust. Lecz przeznaczenie i tak na nią czekało. Fatum. Uświadomiła sobie porażkę. Już nigdy nie wzniesie się wyżej. Nigdy nie dołączy do panteonu szefów kuchni z trzema gwiazdkami. Czekała ją już tylko śmierć. Tej nocy Madame Mallory nie mogła zasnąć. Przemierzała poddasze, załamywała ręce, gorzko sama do siebie gderała, że życie jest niesprawiedliwe. Nietoperze przemykały w ciemnościach za jej oknem, łowiąc owady, samotny pies po drugiej stronie przykościelnego cmentarza wył jak w męczarniach; bestia doskonale wyrażała jej samotne udręki. Lecz wreszcie, w godzinach porannych, nie mogąc już znieść tego bólu ani chwili dłużej, Madame Mallory zdobyła się na coś, czego nie robiła już od wielu, wielu lat. Padła na kolana. I zaczęła się modlić. – Co… – szeptała w swe złożone dłonie – co jest celem mojego życia? Lecz w odpowiedzi wybrzmiała jedynie pustka. Nic. Niewiele później wyczerpana kobieta dowlokła się do łóżka. W barłogu z prześcieradeł wreszcie naszedł ją rodzaj stanu nieświadomości. Następnego dnia w Le Saule Pleureur nie serwowano lunchu. Zamknięte. Wyczerpana Madame Mallory, wbrew swym obyczajom, pozwoliła sobie na dłuższe leniuchowanie w łóżku niż zazwyczaj. Sądziła, że obudził ją gruchający na parapecie gołąb, lecz gdy odleciał z trzepotem skrzydeł, wciąż słyszała przeraźliwe, dziwne głosy i dochodzący z ulicy harmider. Mallory sztywno podniosła się z łóżka i ruszyła przez pokój ku niewielkiemu okienku. A oto i oni: obdarte indyjskie dzieciaki wystające z okien i wieżyczek nieruchom*ości Dufoura.
Nie mogła zrozumieć, o co chodzi. Na co właściwie patrzyła? Terkoczący diesel mercedesa; żółte i różowe sari; tona niechlujnych bagaży i pudełek, wystawionych na brukowany dziedziniec; no i popielata szafa storwel Mamy, która wciąż tkwiła przywiązana do dachu ostatniego samochodu. A na samym środku dziedzińca mój niedźwiedziowaty ojciec unosił w górę ramiona i krzyczał.
Rozdział szósty
P
ierwsze dni upływały błogo. Lumière stanowiło jedną wielką tajemnicę – niezbadane kreden i poddasze, stajnie, składy drzewne i cukiernie, a gdzieś dalej na polu strumienie pstrągów. Wspominam ten radosny okres jako czas, który nam pomógł zapomnieć o wielu stratach. No i wreszcie Papa odzyskał animusz, bo praca w restauracji stanowiła jego centrum świata. Natychmiast rozkazał ustawić tuż za głównymi drzwiami chybotliwy stół i zagłębił się przy nim w szczegóły przerobienia nieruchom*ości Dufoura na modłę bombajską. Wszystkie korytarze migiem wypełnili miejscowi rzemieślnicy – hydraulicy i stolarze – ze swymi taśmami, narzędziami i łoskotem młotków. I tak w tym subtelnym zakątku francuskiej prowincji odtworzyliśmy gorączkę Bombaju. Moje pierwsze rzeczywiste spotkanie z Madame Mallory miało miejsce tydzień czy dwa po przeprowadzce. Wałęsałem się po kamieniach sąsiadującego z nami cmentarza, potajemnie kopcąc papierosa, gdy przypadkiem spojrzałem na Le Saule Pleureur. Natychmiast dostrzegłem Madame Mallory na kolanach, pochyloną nad skalniakiem, w rękawiczkach, z łopatką w dłoni. Coś sobie nuciła. Wilgotne kamienie na lewo od niej nagrzały się w zaskakująco mocnym porannym słońcu. Ze skał unosiły się smużki pary, chwilę później rozwiewając się w powietrzu. Za szefową kuchni wznosił się wspaniały granitowy masyw Alp i sosnowy las w kolorze butelkowej zieleni, poprzecinany łatami pastwisk i pasących się tam silnych krów. Madame Mallory z werwą szarpała chwasty, tak jakby to była jakaś satysfakcjonująca ją forma terapii. Nawet z miejsca, gdzie stałem, mogłem dosłyszeć przykry chrzęst rozrywanych korzeni. Lecz spostrzegłem, że jednocześnie w łagodności jej krągłej twarzy krył się spokój. Kobieta dbała o swój zakątek na Ziemi. Nagle z wielkim hukiem po drugiej stronie drogi otworzyły się drzwi stajni. Papa i dekarz wyłonili się z mrocznego wejścia i powlekli się przed dom. Dekarz umocował drabinę przy rynnie, a Papa pokrzykiwał, człapiąc w tę i z powrotem po dziedzińcu w dziurawej pod pachą kurcie. Z czystego obowiązku nękania poganiał biednego dekarza, aby piął się w górę drabiny, klepiąc go po tyłku. – Nie, nie – wołał. – Tam rynna. Tam. Jesteś głuchy? Aaaa… O właśnie. Spokój Jury legł w gruzach. Madame Mallory obróciła głowę w jedną i drugą stronę, po czym utkwiła wzrok w Papie. Zmrużyła oczy pod słomianym, ogrodniczym kapeluszem; mocno zacisnęła czerwonobrązowe jak wątróbka usta. Widziałem, że jednocześnie była przerażona i dziwnie zafascynowana rozmiarem i wulgarną groteskowością ojca. Lecz czas mijał. Mallory spuściła wzrok i ściągnęła płócienne rękawice. Jej chwila przyjemności w ogrodowej ciszy odeszła w niebyt, więc chwyciła kosz i ze zmęczeniem wspinała się po kamiennych stopniach ku wejściu. Otwierała frontowe drzwi, odwrócona plecami do ulicy. Nagle się zawahała, kiedy szczególnie zajadły wybuch krzyków Papy przetoczył się nad placem przed domem. Z miejsca, gdzie stałem,
ukryty nieco z boku, dostrzegłem wyraz jej twarzy. Przystanęła przed swymi drzwiami i zwarła usta ze skrajnym niesmakiem, twarz przyoblekła w maskę lodowatej pogardy. Ten wygląd zobaczę jeszcze nieraz później, podróżując w kolejnych latach po Francji – jedyny w swoim rodzaju galijski szablon, esencja lekceważenia, czysta pogarda wobec kogoś gorszego – lecz nigdy nie zapomnę chwili, gdy zobaczyłem go po raz pierwszy. I nagle huk, trzask zamykanych drzwi. Rodzina odkryła miejscowy pain chemin de fer – surowy i sękaty, smaczny. Ten kolejowy chleb natychmiast stał się naszym nowym ulubionym mopem do sosów. Papa i Cioteczka nieustannie zachęcali mnie, żebym skoczył po jeszcze tylko kilka bochenków do boulangerie. Podczas jednego z takich wypadów opuściłem centrum miasteczka z chrupiącym pieczywem owiniętym w papier, niesionym pod pachą i maszerowałem alejkami na tyłach budynków, dawnych posiadłości bogatych kupców. Od czasu do czasu spoglądałem na kamienne ściany i stiuki. Wtem zdałem sobie sprawę, że znalazłem się na tyłach Le Saule Pleureur. Niewielki hotelowy ogródek okazał się za budynkiem całkiem długi i głęboki. To było niemal pole, lekko opadające po wzgórzu, na którym stałem. Zieloną posiadłość wypełniały dojrzewające śliwy i jabłonie, a pod odległą ścianą stała buda do pestkowania, wykonana z surowego granitu z Lumière. Korony drzew uginały się pod ciężkimi gruszkami bosc, gotowe do zbiorów. Jesienne pszczoły bzyczały pijane dokoła pełnych cukru owoców. Lecz były tam też karne rzędy pojemników z ziołami pod szkłem obok wygiętych w łuk grządek dzikich kwiatów i plam kapusty, rabarbaru czy marchewki, wszystkie zgrabnie wyszywane ścieżką z płyt chodnikowych, która wiła się przez żyzne wątki ogrodu. W dole, na końcu ogrodu, w wilgotnym narożniku po lewej stronie stał kompostownik. Daleko po prawej, obok ławeczki i kolejnej wiekowej, majestatycznej wierzby płaczącej żelazno-miedziany kran o kształcie nimfy wypluwał wodę do ciężkiego kamiennego koryta. Przystanąłem na ścieżce. Madame Mallory znów była w swoim ogrodzie, lecz tym razem u szczytu pola, tuż przed opadającą stokiem powierzchnią. Siedziała wyprostowana przy długim, drewnianym stole, obok kogoś, kogo uznałem za jedną z jej odpowiedzialnych za produkty sous chef, gdyż obie na białe kuchenne stroje założyły groszkowe płaszcze. Nie od razu dostrzegłem ich twarze, ponieważ obie schyliły głowy. Pracowały energicznie i umiejętnie przy stole pełnym misek, talerzy i innego sprzętu. Widziałem jednak, że Madame Mallory coś trzymała w dłoni, a potem szybko wrzuciła to do miski. Bez chwili przerwy sięgnęła drugą ręką w dół, ku chropowatej, drewnianej skrzynce, stojącej między nimi dwiema na płycie. Wyciągnęła ze skrzynki coś, co mi wyglądało na dziwaczny w kształcie, szpiczasty granat ręczny. Później miałem odkryć, że to karczoch. Obserwowałem, jak słynna szefowa kuchni po mistrzowsku przycina nożyczkami warzywu liście; sprawne ciachnięcia błyszczącego narzędzia pilnowały, aby każdy niesforny liść karczocha został ułożony symetrycznie i estetyką cieszył oko, tak jakby robiła tu porządki po naturze. Potem uniosła jedną z rozciętych na pół cytryn i skropiła każdą z ran karczocha – wszędzie, gdzie obcięła liście – szczodrze wyciskając sok. Karczochy zawierają kwas, cynarin, a ten sprytny zabieg, jak się później nauczyłem, zapobiegał odbarwianiu się warzywa w miejscu cięcia od wyciekającego soku rośliny. Następnie Madame użyła ciężkiego, lecz ostrego noża, aby jednym pewnym chrupnięciem skierowanego w dół ostrza gładko zdjąć czubek karczocha. Znów na kilka sekund schyliła głowę, gdy wyskubywała jakieś różowe, jeszcze niedojrzałe liście rośliny. Podniosła kolejne narzędzie, zagłębiła w środek karczocha i elegancko wybrała gąszcz kłującego meszku, zwanego przez Francuzów siankiem. Widać było w jej twarzy satysfakcję, kiedy w końcu z chirurgiczną precyzją wyłuskała miękki łup z serca karczocha i włożyła go do miski z marynatą, gdzie już się piętrzyły inne soczyste,
delikatne kopułki. Rewelacja. Jeszcze nigdy nie widziałem, aby szef kuchni z tak skrupulatnym artyzmem dbał o coś tak wyjątkowo paskudnego, jak to warzywo. Dzwony ze świętego Augustyna wybiły południe. Skrzynka była niemal pusta, lecz młoda pracownica u boku szefowej kuchni Mallory wciąż odtwarzała ruchy starszej kobiety, choć nie była tak szybka jak jej maîtresse. Madame, szkoląc swoją sous chef, nagle wyciągnęła do niej mały nożyk, którego sama używała, i powiedziała bez przygany: – Margaret, użyj nożyka do grejpfrutów. To sztuczka, której nauczyła mnie Maman. Zakrzywione ostrze zdecydowanie ułatwia wyjęcie środka. W chropawym głosie Madame było coś – nie całkiem matczynego, nie, lecz wciąż silnie sugestywny rodzaj kulinarnego szlachectwa, które zobowiązuje, a także imperatyw przekazania kuchennych technik kolejnemu pokoleniu – i właśnie ta refleksja sprawiła, że się wyprostowałem. A gdy to zrobiłem, młoda pracownica uniosła głowę, aby z wdzięcznością przyjąć nożyk do grejpfrutów od Mallory. – Merci, Madame – rzekła głosem, który, niesiony ku mnie z wiatrem, wydawał się przesycony świeżością czerwonych jagód ze śmietaną. Wtedy po raz pierwszy dobrze się przyjrzałem Margaret Bonnier, szarej eminencji dbającej o produkty Le Saule Pleureur. Bez wątpienia była ledwie kilka lat starsza ode mnie i nosiła całkiem niczego sobie blond fryzurkę na boba, włoski bardzo odpowiedniej długości wsuwała za uszy, znów raczej modnie ozdobione srebrnymi kolczykami. Jej ciemne oczy były głęboko osadzone w bieli cery, jak perły nad policzkami wielkości ostryg, zaczerwienionymi od ostrego wiatru i genów czerstwego rodu Jury; ot, taki dziedziczny makijaż. Moje bezczelne zagapienie zakłócili budzący respekt praktykant Le Saule Pleureur Marcel oraz Jean-Pierre, przystojny, ciemnowłosy chef de cuisine. Zjawili się z boku budynku, dźwigając posiłki dla personelu, jakie zwyczajowo pochłaniali przed otwarciem restauracji w porze lunchu. Mieli więc mniej niż trzydzieści minut. Talerz dzierżony przez Jean-Pierre’a parował na wietrze. Na płaskiej stalowej tacy piętrzyły się cieniutkie, krótko smażone steki i frytki. Marcel zaś niósł sztućce i szklaną misę z sałatą ze szczypiorkiem. Mallory kazała praktykantowi zabrać karczochy i ich wycięte serca z powrotem do kuchni. Margaret precyzyjnie nakryła drewniany stół, rozkładając sztućce, chusteczki i talerze, razem ze szklaneczkami, vin rouge oraz karafką zimnej jurajskiej wody ze studni. Wtedy Jean-Pierre nachylił się i na środku stołu ustawił tacę. Drobna dłoń Margaret, elegancka jak u pianistki, lecz poznaczona oparzeniami od pieca, wystrzeliła w przód. Długie palce zwinęły złocistą frytkę. Uniosła prostą jak struna frytkę do ust, zęby delikatnie odgryzły czubek, a na jej twarzy wykwitł uśmiech, sprowokowany czymś, co właśnie powiedział Jean-Pierre. Zegar na wieży wybił kwadrans po południu. Odwróciłem się. Pora iść do domu, na rodzinny lunch z baraniną madras. Lecz gdy wracałem do posiadłości Dufoura, moje serce wyrywało się z piersi, syte widokiem, którego właśnie doświadczyłem, sceną, jaka natychmiast przywołała obraz Mamy i steków z frytkami w Café de Paris. Wspomnienia z Bombaju z całym swym bogactwem powróciły do mnie na uliczkach tej alpejskiej wioski. Lecz wtedy nagle wiatr, pikując z górskich szczytów, jednym podmuchem zmiótł te stare wspomnienia o Mamie i matuszce Indiach. Wymiótł je do cna. W ich miejscu odnalazłem całkiem nowe wrażenie, najpierw drżące, lecz potężniejące, z każdym następnym krokiem coraz intensywniejsze. To, co przyniósł mi ten wiatr, tak dawno temu, to gwałtowne pożądanie, wyzwolone
zapachami i widokiem francuskiego jedzenia, przemieszanymi z ciepłym aromatem kobiet. Być może odblokował coś zakorzenionego w dzieciństwie, lecz w tym momencie już znacznie dojrzalszego, samoistnego. ilka dni później Papa nagle rozkazał, aby cała rodzina zebrała się na dziedzińcu. Nawet bojaźliwy francuski chłopaczek, którego ojciec najął na kelnera, musiał wyjść na zewnątrz. Stał wśród nas, nerwowo czyszcząc kieliszek do wina o fartuch. Dekarz i Umar, wysoko na drabinach nad naszymi głowami, szarpali się z czymś, chyba z kołem zapasowym, i próbowali to umocować na prętach. Nagle, kiedy tak staliśmy z rozdziawionymi buziami u ich stóp i zadzieraliśmy głowy, nad żelazną bramą posiadłości wyrosła ogromna tablica. – Tam – wskazał Umar z wyżyn drabiny. Wielkie złote litery na islamskim zielonym tle wypełniały cały szyld, głosząc: MAISON MUMBAI. Co za wrzaski. Co za radość. Klasyczna muzyka Hindustanu zawyła irytująco z prowizorycznych głośników, zamontowanych w ogrodzie przez wujka Mayura. I to właśnie, jak mi później powiedziano, była kropla, która przepełniła czarę. Personel Le Saule Pleureur, w komplecie przebywający na dole w kuchni, posłyszał dobiegający ze strychu okrzyk niedowierzania. Monsieur Leblanc pośpiesznie odłożył słuchawkę telefonu, gdy Madame Mallory śmignęła przez biuro na drugim piętrze, i udał się na szczytowy podest, skąd obserwował, jak jego maîtresse wściekle przetrząsa chinoise stojak w poszukiwaniu swej parasolki. Według Leblanca wcale nie wyglądało to dobrze. Jak i tarcza z włócznią afrykańskiego wojownika, zabezpieczająca węzeł żelaznych włosów z tyłu głowy Mallory. – Tego już za wiele, Henri – rzekła nareszcie, wyrywając nieporęczną parasolkę ze stojaka. – Czy widzisz ten baner? Słyszysz tę brzękliwą muzyczkę? Quelle horreur. Non. Non. Nie mogą tego robić. Nie na mojej ulicy. Niszczą atmosferę. Nasi klienci. Co oni pomyślą? Lecz zanim Leblanc co*kolwiek odpowiedział, już była za drzwiami. Madame Mallory nie zrobiła wówczas nic znaczącego. Nie przeszła ulicy i nie porozmawiała z Papą. Nie spróbowała go przekonać. Nigdy nie uczyniła żadnego kroku, abyśmy się poczuli mile widzianymi gośćmi. Nie, w pierwszym odruchu chciała nas zgnieść pod swoim obcasem. Jak robala. A dokładniej sprawy miały taki przebieg: Madame Mallory pomaszerowała w dół do biura mera. Oczywiście wszyscy w Lumière obawiali się jej ciętych ripost, więc, co nie dziwne, w ratuszu Mallory natychmiast wprowadzono do sali rady miejskiej. I tam powinien nas czekać zgubny koniec. Lecz przemądrzali ludzie nie doceniali Papy. Był ostry, ostry jak nóż do filetowania. Papa rozumiał, że polityka w wymiarze niewielkiego francuskiego miasteczka niewiele różni się od stosunków panujących w Bombaju – gdzie oliwiono tryby w handlu przepływem z ręki do ręki. Dlatego, gdy tylko przeprowadził się do Lumière, zapłacił pokaźne honorarium bratu mera, doradcy prawnemu. Nie było to aż tak prymitywne, jak wyprawy na wzgórze Malabar, lecz równie skuteczne. – Powiedz temu człowiekowi, żeby przestał – rozkazała Mallory merowi jak imperatorka. – Temu Hindusowi. Widziałeś, co on wyprawia? Przemienił tę piękną posiadłość Dufoura w bistro! Horrible. Na całej ulicy czuć tę ich tłustą kuchnię. A ten baner? Mais non. Tego się nie da znieść. Mer wzruszył ramionami. – Czego po mnie oczekujesz? – Zamknij go. – Monsieur Haji otwiera restaurację w tej samej strefie, co ty, Gertrude. Jeśli zamknę jego restaurację, będę musiał zamknąć i twoją. A jego prawnik uzyskał pozwolenie od Komisji Planowania na ten szyld, więc, jak widzisz, mam związane ręce. Monsieur Haji zrobił wszystko, jak należy.
K
– Mais non. To niemożliwe. – A jednak – ciągnął mer – nie mogę zamknąć jego restauracji, nie mając właściwego uzasadnienia. Działa zgodnie z prawem. Jej komentarz na odchodnym z pewnością był szczególnie nieuprzejmy. asze pierwsze spotkanie twarzą w twarz z le grande dame miało miejsce trzy dni później. Mallory wstawała każdego ranka o godzinie szóstej. Zjadała lekkie śniadanie z gruszek i tostów z masłem, popijając je mocną kawą. Monsieur Leblanc obwoził ją poobijanym citroënem po sklepach Lumière. Według jej rytuałów można by ustawiać zegarki. Dokładnie o szóstej czterdzieści pięć Monsieur Leblanc lądował z gazetą Le Jura w Café Bréguet, gdzie przy barze zasiadali miejscowi, będący wówczas już po pierwszym ballon wina. Tymczasem Mallory w swym szarym flanelowym poncho i z wiklinowymi koszami na każdym ramieniu przechadzała się od stoiska do stoiska, kupując świeże produkty do menu dnia. Mallory stanowiła wspaniały, godny podziwu widok. Przemierzała ulice jak koń pociągowy, a każdy z jej ciężkich wdechów eksplodował białą parą. Zamówienia hurtowe – pół tuzina królików dla przykładu czy pięćdziesięciokilowy worek ziemniaków – dostarczano furgonetką do Le Saule Pleureur nie później niż o wpół do dziesiątej. Lecz kurki i delikatne belgijskie cykorie czy papierowe rożki z jagodami jałowca, te trafiały do koszyków, zwieszonych na silnych ramionach Mallory. Zaś tego wyjątkowego poranka, ledwie tygodnie po naszym przybyciu do miasteczka, Mallory – jak zwykle – rozpoczęła swe zakupy w Iten et Fils, u sprzedawcy ryb, który zajmował wyłożony białymi kafelkami narożny sklep przy Place Prunelle. – Co to jest? Monsieur Iten przygryzł końcówkę swych wąsów. – Eeee? – Za tobą. Przesuń się. Co to jest? Iten odsunął się i Madame Mallory mogła się wreszcie dobrze przyjrzeć kartonowi na ladzie. Nim minęła sekunda, odkryła, że wystające w powietrze szczypce należą do raków, łażących po sobie nawzajem. – Piękne – rzekła Mallory. – Od miesięcy nie widziałam raków. Wyglądają świeżo i żywotnie. Są francuskie? – Non, madame. Hiszpańskie. – Nieważne. Wezmę je. – Non, madame. Je regrette. – Pardon? Iten wytarł nóż o kuchenny ręczniczek. – Przykro mi, Madame, lecz jak tylko nadeszły, to… to… zostały sprzedane. – Kto taki? – Monsieur Haji. Z synem. Mallory zmrużyła oczy. Nie docierało do niej w pełni, co właśnie powiedział Monsieur Iten. – Ten Hindus? On je kupił? – Oui, madame. – Wyjaśnij mi to jeszcze raz, Iten. Przychodzę tu do ciebie, a zanim nastały twoje czasy, przychodziłam do twojego ojca, i tak od ponad trzydziestu lat, każdego ranka kupuję twoje najlepsze ryby. A teraz ty mówisz mi, że o jakiejś zapomnianej przez boga godzinie ten Hindus tu przyszedł, a ty sprzedałeś mu to, co – dobrze o tym wiedziałeś – co ja bym kupiła? Czy to właśnie chcesz mi powiedzieć?
N
Monsieur Iten zwiesił głowę i wbił wzrok w podłogę. − Przykro mi. Lecz te jego obyczaje, zobaczy pani. On jest bardzo… czarujący. − Rozumiem. Co w takim razie zamierzasz zaoferować mnie? Wczorajsze mule? – Och, non, madame, proszę. Niech pani taka nie będzie. Wie pani, że jest moim najcenniejszym klientem. Ja… mam tutaj takiego wspaniałego okonia. Iten popędził do lodówki i wyjął srebrzystą tacę z oprawionym okoniem. Każdy pas miał szerokość dziecięcego palca. – Świeżutki, widzi pani? Złowiony tego ranka w Lac Vissey. Pani tak cudownie przyrządza okonia amandine, Madame Mallory. Pomyślałem, że ten się pani spodoba. Madame postanowiła dać biednemu Monsieur Itenowi lekcję i wypadła ze sklepu jak śnieżna zawieja. Wciąż wściekła, pomaszerowała na targowisko rozłożone na otwartej przestrzeni placu. Jej obcasy zagłębiały się w miękki dywan poobrywanych liści kapusty. Najpierw Mallory oblatywała dwa rzędy stoisk z warzywami jak drapieżny ptak. Wzrok skakał na obie strony ponad ramionami gospodyń domowych. Sprzedawcy dostrzegali ją, lecz wiedzieli, jak niemądrze byłoby rzec choć słowo w czasie jej pierwszego lotu przez targ, chyba że mieli ochotę na ciętą ripostę. Lecz podczas drugiej rundy każdemu już wolno było ją zaczepić. I każdy rolnik robił, co w jego mocy, aby przyciągnąć słynną szefową kuchni do swych produktów. – Bonjour, Madame Mallory. Cudny dzień. Czy widziała pani moje gruszki Williamsa? – Jak najbardziej, Madame Picard. Nie za piękne. Sąsiadujący z Madame Picard sprzedawca parsknął śmiechem. – Jest pani w błędzie – zawołała Madame Picard, sącząc z nakrętki od termosu kawę z mlekiem. – Pachną wspaniale. Mallory odwróciła się do stoiska Madame Picard. Natychmiast pozostali sprzedawcy zwrócili ku nim głowy, aby zobaczyć, co się wydarzy. – A to co, Madame Picard? – kłapnęła szefowa kuchni. Mallory chwyciła gruszkę ze szczytu piramidy i zdarła niewielką naklejkę z napisem WILLIAMS QUALITÉ. Pod naklejką – mała czarna dziura. Mallory zrobiła to samo z następną gruszką i z kolejną. – A to? A to? Pozostali sprzedawcy rechotali, gdy czerwona na twarzy Madame Picard ruszyła swym gruszkom na odsiecz. – Chować dziury po robakach pod naklejką, głoszącą jakość… Żałosne. Mallory odwróciła się plecami do wdowy i pognała na odległy koniec pierwszego rzędu, do stoiska, gdzie pokurczona białowłosa para w dopasowanych fartuchach wyglądała za swoją ladą jak zestaw solniczki i pieprzniczki. – Bonjour, Madame Mallory. Mallory odburknęła dzień dobry i wskazała kosz gładkich, fioletowych brył ustawiony na podłodze na tyłach stoiska. – Wezmę bakłażany. Wszystkie. – Przykro mi, madame, nie są na sprzedaż. – Już sprzedane? – Oui, madame. Mallory poczuła ucisk w piersiach. – Temu Hindusowi? – Oui, madame. Pół godziny temu. – W takim razie wezmę cukinie.
Starszy mężczyzna wyglądał na urażonego. – Przykro mi. Przez parę chwil Mallory nie była w stanie się poruszyć czy choćby przemówić. Lecz nagle z odległego końca strefy handlowej Lumière dobiegł ją tubalny głos; dziwnie akcentowana angielszczyzna majestatycznie wybrzmiewała ponad wszechobecnym łoskotem. Głowa szefowej kuchni wyłowiła źródło dźwięku i zanim para starszych wieśniaków zdołała odzyskać wigor, Mallory już się przedzierała przez normalny o tej porze tłum. Koszyki zwarła przed sobą i jak pług śnieżny zmuszała innych klientów do ustąpienia jej drogi. Papa i ja znajdowaliśmy się na skraju bazaru. Targowaliśmy się o dwa tuziny czerwonych i zielonych miseczek Tupperware. Sprzedawca – twardy Polak – nie opuszczał ceny. Papa zareagował na taki upór, wykrzykując swoją kontrpropozycję z coraz większym natężeniem decybeli. W końcu postanowił naciągnąć go na upust, maszerując w tę i we w tę przed stoiskiem, odgrażając się, że odstraszy innych potencjalnych klientów. I to prawda, nie ważyli się podejść. Taktykę tę i jej porażającą skuteczność obserwowałem już wcześniej na targowiskach Bombaju. Lecz w Lumière wadziła mu nielicha przeszkoda – język. Papa znał z obcych tylko angielski, więc do mnie należało tłumaczenie jego odchodzenia od zmysłów na mój szkolny francuski. Nie miałem nic przeciwko: dzięki takim popisom zapoznałem w końcu parę dziewcząt w moim wieku, choćby Chantal, zbieraczkę grzybów z drugiej części doliny. Jej paznokcie zawsze były zapiaszczone i ciemne od ziemi. Tym razem jednak Polak za ladą mógł nie mówić wcale po angielsku i niewiele lepiej po francusku, to zaś chroniło go przed Papy atakiem frontalnym. Mieliśmy więc sytuację patową. Polak zwyczajnie skrzyżował ręce na piersi i kręcił głową. – Co to jest? – rzekł Papa, prztykając zielone wieczko Tupperware. – Kawałek plastiku, naaa? Każdy takie zrobi. adame Mallory odważnie stanęła naprzeciw Papy na wydeptywanej przez niego ścieżce. Nagle musiał się zatrzymać. Wielkie cielsko zastygło w bezruchu nad drobną kobietą. Widziałem, że tego się najmniej spodziewał. Zatrzymała go kobieta. Spoglądał na nią w dół, zmieszany. – Czego? – Jestem pana sąsiadką, Madame Mallory, z drugiej strony ulicy – rzekła doskonałą angielszczyzną. Papa posłał kobiecie olśniewający uśmiech, natychmiast zapominając o Polaku i dzikich negocjacjach o produkty Tupperware. – Hello! – zagrzmiał – Le Saule Pleureur, naaa? Wiem. Musisz wpaść i poznać rodzinę. Na herbatkę, jak myślim. – Nie podoba mi się to, co pan robi. – Naaa? – Z naszą ulicą. Nie podoba mi się muzyka. Ani szyld. Jest brzydki. Taki niewyrafinowany. Nie zdarzyło mi się jeszcze widzieć, aby mojemu ojcu zabrakło języka w gębie, lecz tym razem musiał się poczuć, jakby mocno dostał prosto w żołądek. – Jest w bardzo złym guście – kontynuowała Mallory, zdejmując wyimaginowaną nitkę z rękawa. – Musi pan go zdjąć. Tego typu rzeczy są może i na miejscu w Indiach, ale nie tutaj. Patrzyła mu prosto w twarz i stukała go palcem w pierś. – I jeszcze jedno. Tu w Lumière tradycją jest, że Madame Mallory ma prawo pierwsza wybrać produkty z rannych dostaw. Od dekad tak funkcjonujemy. Rozumiem, że jako cudzoziemiec mógł pan tego nie wiedzieć, ale teraz już pan wie.
M
Posłała Papie mroźny uśmiech. – A nowo przybyli powinni wiedzieć, jak się w danym miejscu odnaleźć. Zgodzi się pan ze mną? Papa zmarszczył brwi. Zrobił się niemal fioletowy na twarzy. Dobrze go znając, dostrzegłem w opuszczonych kącikach oczu, że nie był wściekły, lecz do głębi zraniony. Przysunąłem się do niego. – Za kogo masz się? – Powiedziałam panu. Jestem Madame Mallory. – A ja – rzekł Papa, podnosząc głowę i waląc się w piersi – jestem Abbas Haji, najznakomitszy restaurator Bombaju. – Pfff. To jest Francja. Wasze curry nas tu nie interesuje. Do tej chwili dokoła Papy i Madame Mallory zdążył się zgromadzić już mały tłum. Monsieur Leblanc torował sobie drogę na sam środek ringu. – Gertrude – rzekł stanowczo – chodźmy już. Pociągnął ją za łokieć. – Chodź. No już. Wystarczy. – Za kogo masz się, naaa? – powtórzył Papa, dając krok w przód. – Czego gadać do mnie przez pan, jak żona maharadży? Kim ty? Bóg dać ci prawo do wszystkie najlepsze kawałki mięsa i ryb w Jurze? Naaa? A to pewno posiadasz to miasto? Naaa? To dawać ci prawo do świeże produkty każdy ranek? A może jesteś jakaś wielka memsahib i posiadać ci rolnicy? Papa wypiął gigantyczny brzuch na Madame Mallory, aż musiała dać krok w tył. Przez twarz przemknęło jej niedowierzanie. – Jak śmie pan do mnie mówić w tak impertynencki sposób? – Mówcie – zawołał do gapiów – czy ta kobieta posiadać wasze gospodarstwa, żywy inwentarz i warzywa, czy wy sprzedawać temu, kto da więcej? Strzelił palcami. – Ja płacić gotówką. Bez czekanie. Przez tłum przetoczyło się westchnienie. To rozumieli doskonale. Mallory szybko odwróciła się tyłem do Papy i wciągnęła parę czarnych, skórzanych rękawiczek. – Un chien méchant – rzekła sucho. Zgromadzony tłum się roześmiał. – Co ona mówić? – zawołał do mnie ojciec. – Że co? – Chyba nazwała cię wściekłym psem. To, co wtedy nastąpiło, na zawsze pozostało w mojej pamięci. Tłum rozstąpił się dla Madame Mallory i Monsieur Leblanca, gdyż zbierali się do odejścia. Lecz Papa, zwinny jak na mężczyznę jego gabarytów, szybko wybiegł naprzód i przysunął twarz blisko do ucha dezerterującej szefowej kuchni. – Wrrrrr. Hauuuu! Hau-hau! Mallory gwałtownie odwróciła głowę. – Dość tego! – Hauuuu! Hauuu! – Dość tego. Dość tego, ty… ty potworny mężczyzno. – Wrrrrr. Hau! Mallory zakryła sobie uszy dłońmi. I truchtem zaczęła odwrót. Wieśniacy nigdy wcześniej nie widzieli Madame ośmieszonej. Ryczeli ze śmiechu, zdumieni, a Papa odwrócił się i z radością do nich przyłączył. Patrzył, jak starsza kobieta i Monsieur Leblanc znikają za rogiem Banque Nationale de Paris. Powinniśmy zgadnąć już wtedy, że czekają nas nieliche kłopoty.
– Paplała, uciekając, jak jakaś wariatka – opowiadała nam Cioteczka, kiedy wróciliśmy do domu. – Trzasnęła drzwiami auta. Bang! Przez kolejne dni, kiedy patrzyłem na drugą stronę ulicy, niezmiennie dostrzegałem ostry nos przyciśnięty do zaparowanej małej szybki okiennej. bliżał się dzień otwarcia Maison Mumbai. Ciężarówki parkowały na dziedzińcu Dufoura: sto przybywały z Lionu, plastikowe okładki na menu z Paryża, naczynia z Chamonix. Pewnego dnia, gdy przekroczyłem próg restauracji, nagle powitał mnie trąbiący drewniany słoń, o taki do biodra. W kącie przestronnego korytarza stanęła fajka wodna, a mosiężne miski na małym stoliku wypełniły plastikowe różyczki, zakupione w miejscowym markecie. Obecnie stolarze przemieniali trzy pokoje strefy dziennej w jadalnię restauracji. Na wyłożonych drewnem tekowym murach Papa zawiesił plakaty z Gangesem, Tadż Mahal i plantacjami herbaty w Kerali. Na jednej ze ścian miejscowy artysta przedstawił życie w Indiach – wieśniaczki czerpiące wodę ze studni i te wszystkie inne tradycyjne widoczki. Przez cały dzień, kiedy harowaliśmy, z głośników na ścianach atakowały uszy religijne psalmy i gazele, ballady urdu, podobne do jodłowania, czy też stanowiące część naszego dziedzictwa wiersze miłosne. Papa znów był wielkim Abbasem. Całymi dniami pracował z moim najstarszym bratem nad zaprojektowaniem, a potem przeprojektowaniem reklamy do miejscowych gazet. W końcu spisali piórem w notesie punkty, w których się różnili, i wysłali swój projekt do biura Le Jura w Clairvauxles-Lacs. Zarys trąbiącego słonia, zwykle gdzieś między programem sportowym a telewizyjnym, zajmował całą stronę gazety. Z paszczy słonia wydobywała się chmurka, oferując każdemu, kto by się pojawił w Maison Mumbai w noc otwarcia, karafkę wina za darmo. Reklama leciała w Le Jura przez trzy weekendy z rzędu; ze sloganem restauracji: Maison Mumbai – la culture indienne en Lumière. Wreszcie i mnie dosięgła powszechna mobilizacja, w końcu miałem już osiemnaście lat. Papa wpadł na pomysł, żebym popracował w kuchni. Ammi już po prostu nie dałaby rady obsłużyć setki ludzi jednocześnie, a moja Cioteczka była jedyną kobietą w całych Indiach, która nie potrafiła gotować; nawet cebuli bhaji. Lecz w obliczu nadciągającego przeznaczenia skuliłem się ze strachu. – Jestem chłopakiem! – zawodziłem. – Niech Mehtab się tym zajmie. Papa trzepnął mnie w tył głowy. – Ona inne rzeczy robi – zawołał. – Ty spędzać więcej czasu niż wszyscy w kuchni z Ammi i Bappu. Naaa, już się nie przejmuj. Głupie nerwy. Naaa. Pomożemy. I tak moje dni spowił buchający znad palników dym, wypełnił grzechot zaparowanych garnków. Najpierw, wspierany nieustannie poradami mojej siostry i Papy, skomponowałem z grubsza ciosaną wersję menu. Próbowałem i próbowałem od nowa, dopóki nie byłem zadowolony: jagnięcy móżdżek nadziewany zielonym chutneyem, pod pierzynką z jaj, grillowany na tawie; kurczak w cynamonowej masali i wołowina gotowana w przyprawach vinegar. W formie dodatków serwowałem gotowane na parze ryżowe krążki i twarożek duszony z kozieradką, a jako przystawkę moją ulubioną klarowaną zupę na nóżkach. Fortuna kołem się toczy. Ammi nieustannie traciła nad sobą panowanie, a ja nieustannie się uczyłem, jak panowanie nad sobą utrzymać. Tym razem demencja naprawdę miała ją w garści. Przypadkowe sceny, niesubordynacje, jakich byliśmy świadkami w Londynie, stały się codziennością. Przypływała i odpływała, kapryśna w swych ulotnych stanach psychicznych, tylko z rzadka powracając do nas w chwilach przytomności. Pamiętam, jak zerkała mi przez ramię, podpowiadając usłużnie, jak wydobyć bogaty zapach z kardamonu, co przypominało mi dawne czasy przy Napean Sea Rd. Jednak kilka chwil później już pieniła się na ustach i przeklinała mnie jak najgorszego wroga. Raniła me serce, lecz otwarcie restauracji zbliżało się wielkimi krokami, więc nie mogłem sobie
Z
pozwolić na załamywanie rąk; zamiast tego skupiałem się na kadai. Zdarzały się niczego sobie sceny. Obsesje Ammi często fiksowały się na daal, surowcu z twardej, brązowej fasoli, ważnym składniku indyjskich potraw, jakie przygotowywałem w kuchni. Regularnie kłóciliśmy się w tym temacie. Pewnego dnia szykowałem się do wielkiego otwarcia. Dusiłem aromatyczną mieszankę cebuli, czosnku i daal, gdy Ammi wałęsała się dokoła. Wtem mocno zdzieliła mnie w ramię łyżką. – My, ród Haji, nie tak to robimy – rzekła, wykrzywiając się na indyjską modłę. – Rób, jak powiedziałam. – Nie – odparłem twardo. – Pomidora dodam na końcu. Kiedy pęka, nadaje daal konsystencję i cudowną barwę. Ammi wyciągnęła twarz w grymasie zniesmaczenia i znów palnęła mnie łyżką po głowie. Lecz Papa gdzieś zza pleców starej kobiety pokiwał tylko głową i jego wsparcie dodało mi pewności siebie. Potarłem z tyłu czaszkę, wciąż piekącą od jej ciosu, po czym łagodnie powiodłem ją ku drzwiom i dalej, poza kuchnię. – Ammi, wyjdź, proszę. Nie wracaj, dopóki nad sobą nie zapanujesz. Muszę się przygotować do otwarcia, czy rozumiesz? reszcie ściągnąłem fartuch i powędrowałem do miasta z wujkiem Mayurem; ot tak, jak to młody mężczyzna, złakniony wytchnienia od tego całego napięcia, związanego z otwarciem. Był późny ranek i Mehtab posłała nas po uzupełnienie zapasów detergentów do prania czy druciaków i gąbek do czyszczenia garnków i patelni. Kiedy wracaliśmy z miasta, obładowani torbami z miejscowego Carrefoura, wujek Mayur przybrał zdumioną minę i zakląskał. Wskazał brodą Le Saule Pleureur. Młody wieśniak prowadził na linie, uwiązanej do kółka w przebitym ryju, na tyły restauracji monstrualnego prosiaka. Było tam z pięćset funtów zwierzaka. Mallory, Leblanc i pozostali pracownicy wyglądali na bardzo zaaferowanych. W pozornym chaosie biegali z wiadrami wody i nożami; podkładali ogromne deski; szorowali i skrobali wiejski stół, ustawiony na wyniesieniu pola. Na widok naczyń z pokrzywami i ziemniakami, starannie umieszczonymi w strategicznym punkcie pod wytrzymałym kasztanowcem, chrumkająca świnia potruchtała zgodnie po drewnianych deskach. Zauważyłem skomplikowany system bloków zwisający z gałęzi nad głowami. Parafialny ksiądz od św. Augustyna odczytał fragmenty Biblii i skropił prosiaka święconą wodą; potem też ziemię i drewniane deski. Jego usta nieustannie się poruszały, gdy szeptał modlitwę. Był tam i mer. Stał obok miejscowego rzeźnika, który ostrzył noże na kamiennej osełce. Pamiętam, jak mer Lumière z szacunkiem zdjął kapelusz. Na ostrym wietrze jego wypracowana, wyczesana fryzura zmierzwiła się i zaczęła głupkowato trzepotać. Pamiętam ten niedorzeczny obrazek mera i jego roztańczonych włosów w tle, kiedy rzeźnik wyjął już rewolwer z fartucha, podszedł i strzałem w głowę zabił prosię. Kwik, defekacja, hurgot walącego się cielska – nogi ugięły się pod świnią, wylądowała ciężko na drewnianych deskach. Leblanc i trzej inni mężczyźni natychmiast pchnęli bloki, dźwigając deski w górę, na wyszorowany stół, mimo że prosię wciąż nieprzytomnie drgało, a jego kopyta wierzgały i kopały. – Chrześcijanie – parsknął wujek Mayur pogardliwie. – Chodź, idziemy. Lecz nie potrafiliśmy się ruszyć, nie, kiedy gardło świni zostało poderżnięte, a krew litrami wypływała falami z rozcięcia. Czerwona fontanna pompowała ciecz do wielkiego plastikowego wiadra. Zapadł mi w pamięć widok Madame Mallory, obmywającej ręce pod kranem na podwórzu, a następnie mieszającej gorącą krew dłońmi, zanurzonymi po przedramiona, podczas gdy jej sous chef
W
dolewała ocet, aby powstrzymać krew przed koagulacją; metodyczność, z jaką do wiadra świeżej krwi dodawali później gotowane pory, jabłka i pietruszkę, razem ze świeżą śmietaną, by w końcu nadziać skórki kiełbasek boudin zgęstniałą pastą. Pamiętam też niesione z wiatrem zapachy… tak wyraziste – krew, gówno i śmierć; i ten sposób, w jaki doczyszczali świńskie kopyta, skrobiąc je; rozrzuconą dokoła ścierwa słomę, którą zapalili, aby usunąć szczecinę zwierzęcia. Doskonale pamiętam, jak we trójkę przez resztę dnia parcelowali zwierzę. Rzeźnik, Mallory i jej szefowa od surowców co jakiś czas popijali ze szklaneczek białe wino i systematycznie wyrzynali na gorących płytach zakrwawione połacie mięsa, wciąż parujące na powietrzu. I tak ta publiczna rzeźnia pracowała też przez kolejny dzień i w ogóle przez niemal cały weekend. Oprószali mięso z łopatki solą i pieprzem, a potem nakładali łyżkami mielone mięso w skórki, saucissons, aby suszyły się na zapleczu, w składziku Mallory, obok poustawianych na drewnianych półkach według rozmiarów gruszek, jabłek i suszonych śliwek. – Obrzydliwe – syczał wujek Mayur. – Świniożercy. A we mnie kotłowały się sprzeczne odczucia. Kilka z rzeczy, które widziałem, tchnęło osobliwym pięknem. Kilka z nich przemówiło do mnie tak przekonywająco, opowiedziało o ziemi i skąd pochodzimy, i dokąd zmierzamy. Co mogłem mu odpowiedzieć? A nawet – jak się przyznać, że z całej duszy sekretnie zapragnąłem stać się częścią tego świata kryminalistów-świńskich rzeźników?
Rozdział siódmy
E
eeeej, Abbasie! Zgaduj, kto zamówił stolik! Kobieta z naprzeciwka. Stolik dla dwojga. Cioteczka siedziała za starodawnym biurkiem przy głównym wejściu, przyjmując rezerwacje. Starannie wypełniała rubryczki w czarno oprawionej księdze. Papa wrzasnął: – Naaa? Słyszysz, Hassanie? Stara kobieta z naprzeciwka przychodzić spróbować nasze fantastyczne mieszanki! Lecz tymczasem, ściskając poręcze, Ammi schodziła po schodach jak oszołomiona. Cioteczka zamknęła księgę i przeglądała się czujnie w lusterku puderniczki. – Przestań się tak mizdrzyć, próżna dziewucho – zaskrzeczała Ammi. – Kiedy Hassan się ożeni? I co ja noszę? Kto ma moje rzeczy? Sprowadzili ją na dół do kuchni i dali jej proste zadanie – to czasami pomagało. Oczywiście Ammi u boku była tym, czego akurat potrzebowałem. I tak już kuchnia, choć to dzień otwarcia, stanowiła chaotyczne pobojowisko. Byłem straszliwie zdenerwowany. Szybko wrzuciłem garście pokrojonej w kostkę jagnięciny i okry do garnka, wcisnąłem trochę cytryny, dorzuciłem nieco anyżku, kardamonu, cynamonu i rozgniotłem grejpfruta. I jeszcze zielony groszek. Cóż za mgliste wspomnienie bulgoczących naczyń, korzennych oparów, nerwowego wołania. Mehtab pomagała, oczywiście, krojąc w rogu cebulę, lecz ona zawsze była gdzieś pomiędzy płaczem a niekontrolowanym chichotem. Papa zaś doprowadzał mnie do szału, nerwowo chodząc w tę i we w tę, mijając kuchenkę, gdzie bulgoczące sosy tak strasznie pryskały, że upstrzyły całą podłogę. – Że co? – dopytywała babcia. – Dlaczego ja tu? I co robić? – Wszystko w porządku, Ammi. Umyjesz… – Zmywanie? – Nie. Nie. Gruszki. Chciałem, żebyś umyła gruszki. I wtedy między skrzydłami drzwi ukazały się wełniane łby Arasha i Mukhtara; tych małych gnojków. – Hassan to baba – zanucili. – Hassan to baba. – Jeszcze raz spróbujecie zawracać głowę bratu, łotry – zawołał Papa – a gwarantuję, że śpicie dziś w garażu! Cioteczka kłapnęła drzwiami. – Jest komplet! Komplet! Zarezerwowano wszystkie stoliki! Papa ujął moje ramiona swymi wielkimi grabami i obrócił mnie, abym spojrzał mu w oczy, oczy pełne emocji. − Przynieś nam dumę, Hassanie – rzekł drżącym głosem. – Pamiętaj, jesteś Haji.
– Tak, Papo. Oczywiście, wszyscy myśleliśmy wtedy o Mamie. Lecz brakło czasu na sentymenty, więc szybko odwróciłem się do patelni, do ziaren wanilii sauté z kurkami. Tymczasem w Le Saule Pleureur, po drugiej stronie ulicy, Madame Mallory stała przy blacie w swej nieskazitelnej stalowej kuchnii, sprawdzając hors d’oeuvres z carpaccio szczupaka i fricassee ze słodkowodnych ostryg. Za jej plecami personel skrzętnie, choć bez słowa, przygotowywał nocną strawę przy wtórze rytmicznego rat-tat-tat noży, syku mięsa opalającego się w płomieniach grilla, drapaniu po metalowych naczyniach oraz nieustającym stukocie drewnianych chodaków, wędrujących tam i z powrotem po kafelkach. Nic nie mogło się wydostać do jadalni bez wyraźnego pozwolenia Mallory. Sprawdziła kostkami dłoni, że ostrygi, które miała przed sobą, są gorące. Zanurzyła łyżkę w winegret truflowoszparagowego carpaccio. Nie za słone, nie za cierpkie. Wyraziła aprobatę, kiwając głową, i zanurzyła ściereczkę w ustawionej obok misce z wodą, ostrożnie wycierając ślady palców, po czym rozlała sos po obrzeżach talerza, dokoła. – Do odbioru! – zawołała – Stolik szósty. Mallory wymagała absolutnej czystości. Wszystko musiało być przejrzyste i pod kontrolą. Kelner czekał przed tablicą, na której utworzono miniaturowy plan ustawionych na zewnątrz stolików; odznaczył na niebiesko flamastrem stanowisko ze stolikiem numer sześć. Owa plansza na ścianie pozwalała Mallory szybko się zorientować, dokładnie na jakim etapie kto był w kwestii posiłku i gdzie. – Pośpieszcie się. Ostrygi stygną. – Oui, madame. Kelner pomknął na drugą stronę stalowego blatu Madame Mallory i wsunął dania na wymoszczoną płótnem tackę. Nakrył parujące ostrygi srebrną kopułką, ugiął kolana i nagle już trzymał całość na ramieniu i wychodził przez uchylne drzwi, wszystko to jednym, pełnym gracji ruchem. Madame odznaczyła zamówienie dla stolika numer sześć i spojrzała na złoty zegarek. – Jean-Pierre! – przekrzykiwała kuchenny łoskot – Przejmujesz dowodzenie! Dwa zamówienia na kaczkę. Stolik siódmy. Mallory odwiązała fartuch, poprawiła włosy przed lustrem i wyszła przez rozkołysane drzwi. Le Comte de Nancy Selière zajmował swoje tradycyjne miejsce przy oknie wykuszowym. Bankowiecsmakosz przybywał z Paryża co roku o tej porze, na dwa tygodnie. Dobry klient – zawsze stolik dziewiąty i pełen zakres menu – szefowa kuchni przezwyciężyła swoją nieśmiałość, aby powitać go ciepło i szczerze, gdy tak spoglądał na nią zza jadłospisu. Odnosiła nieodparte wrażenie, że od arystokraty emanowała wyjątkowa jak na niego melancholia, jakby smucił się perturbacjami wieku średniego. Zwykle przychodził do Le Saule Pleureur ze znacznie młodszymi kobietami, w tym roku był sam. Może to przyczyna. Obok hrabiego wisiał ulubiony obraz Mallory, dziewiętnastowieczne olejne płótno z marsylskim targiem rybnym. Dyskretnie poprawiła oświetlenie obrazu. Widać inny gość musiał się o nie otrzeć, leciutko je przechylając, gdy zajmował miejsce. Chłopak z pieczywem ze złotymi guzikami i bawełnianymi rękawiczkami jak magik pojawił się u jej boku z koszem chleba domowej roboty na ramieniu. – Właśnie go upiekliśmy z semoliny ze szpinakiem i marchewką – informowała Madame Mallory hrabiego, wskazując srebrnymi szczypcami bochenek o dwóch odcieniach. – Lekko słodkawy. Dziś w nocy doskonale smakuje ze schłodzonymi terrine de foie gras, serwowanymi pod białą truflą i galaretką z porto.
– Ach, Madame – odrzekł Le Comte de Nancy z kpiarskim uśmiechem na ustach – zmusza mnie pani do podejmowania niezwykle trudnych decyzji. Mallory życzyła mu bon appétit i ruszyła dalej przez salę, kłoniąc głowę przy znajomych gościach i prostując krzywe łodyżki swej chlubie, głównej dekoracji z orchidei. Zatrzymała się na krótko, aby z furią coś szepnąć do ucha podającemu wina kelnerowi. Jego rękaw nosił plamę z wina, więc rozkazała mu zmienić górę. – Immédiatement – wysyczała – w ogóle nie powinnam ci musieć tego mówić. Przy kontuarze przy wejściu Monsieur i jego asystentka Sophie odbierali płaszcze od przybywających klientów, weekendowych gości z Paryża. Mallory dyskretnie poczekała z boku, aż Leblanc będzie wolny. – Miejmy to już za sobą – rzekła. – A ty, Sophie zważ, że nagranie z Satie jest odrobinę za głośno. Przycisz. Musi być bardzo ulotne, stanowić tło. oc czarna jak boudin noir skryła Lumière. Gwiazdy, o ile dobrze pamiętam, przypominały skrzepy krwistoczerwonego, tłustego puddingu. Sowy huu-huuukały, skryte głęboko wśród gałęzi lip i kasztanowców, a pnie brzóz odbijały księżycowy blask w tę noc, jak wysmukłe sztaby srebra. Lecz nie było idealnego spokoju. Naszą ulicę ożywiały radośnie rozświetlone okna posiadłości Dufoura, odświętna paplanina napływających gości i unoszący się w mroku, kuszący zapach dymu z brzozowego drewna. Nasza restauracja była już w połowie zapełniona i samochody z całego regionu tłoczyły się na ulicy, gdy Madame Mallory i Monsieur Leblanc pokonali niewielką odległość pomiędzy lokalami, brnąc przez atramentową noc. Stanęli w kolejce do Maison Mumbai, tuż za Monsieur Itenem z sześcioosobową rodziną. W zalanym światłem wejściu ukazała się masywna sylwetka Papy. Jego wspaniałe cielsko wcisnęło się w kurtę z surowego jedwabiu tak, że klata i włochate brodawki niegustownie wybrzuszały połyskliwy, żółtobrązowy materiał. – Dobry wieczór! – wypalił – Witam, Monsieur Iten. I pana cudowna rodzina. O rany, ale wspaniałe chłopaki mata, Madame Iten. Chodźcie, dawajcie tu tych łotrzyków. Mamy dla was wspaniały stolik obok ogrodu. Moja siostra pokaże wam. Kiedy weszli, Papa znów dał krok w przód i spojrzał w dół, na kamienne schody i ledwo rysujące się w mroku postacie. – Naaa – zaciągnął Papa, w końcu rozpoznawszy Mallory i Leblanca. – Nasi sąsiedzi. Dobry wieczór. Szanowanko. Wejść. I już bez słowa Papa się odwrócił i wolno poczłapał w swych białych kapciuszkach przez restaurację. – No to mamy komplet! – zawołał, przekrzykując gwar restauracji. Minęli plastikowe róże, plakaty Air India i trąbiącego słonia. Mallory ściślej owinęła ramiona szalem w geście samoobrony. Papa rzucił dwa plastikowe menu na stolik dla dwojga. Suresh Wadkar i Hariharan zawodzili w urdu w głośnikach nad ich głowami. Podczas szczególnie emocjonującego fragmentu tabulatura eksplodowała, a ściana dostrzegalnie wibrowała. – Bardzo dobry stolik – Papa przekrzykiwał muzykę. Monsieur Leblanc szybko odsunął krzesło Madame, licząc na powstrzymanie zgryźliwych uwag. – Tak, Monsieur Haji, widzę – stwierdził – dziękujemy bardzo. Gratulujemy otwarcia. I życzymy ogromnego powodzenia. – Dziękuję. Dziękuję. Jesteśta jak najmilej widziane.
N
Mallory przymknęła oczy, aby nie uczestniczyć w tym horrorze, lecz wtem Papa zagrzmiał: – Zainab! – huknął przez salę tak głośno, że paru gości aż podskoczyło na krzesłach. Moja siedmioletnia siostra karnie podeszła do stolika Madame, ściskając kurczowo bratki. Założyła prostą, białą sukienkę i nawet Mallory musiała przyznać, że jej skóra barwy cynamonu wyglądała pięknie w tym świetle, odcinając się od czystej bawełny. Zainab wręczyła dumnej sąsiadce kwiaty i skromnie spuściła oczy, wpatrując się w podłogę. – Witamy w Maison Mumbai – rzekła miękko. Papa uśmiechnął się szeroko, zadowolony, więc Mallory nachyliła się i poklepała Zainab po głowie, dopiero co natartej jedną z oleistych mikstur do włosów Mehtab. – Charmant – pochwaliła sztywno Mallory, wycierając pod stołem dłoń w płócienną serwetę, spoczywającą na jej kolanach. I znów skupiła uwagę na Papie. – Proszę nam pomóc, Monsieur Haji – rzekła, wskazując menu. – Niewiele pojmujemy, jeśli chodzi o wasze jedzenie. Proszę za nas zamówić. Proszę nam przynieść specjały tego domu. Papa odchrząknął i postawił butelkę vin rouge na stoliku. – Na nasz koszt – rzekł. Madame Mallory dobrze znała etykietkę. Było to jedyne naprawdę słabe wino w tej dolinie. – Non – rzekła – merci. Nie dla nas. Co pijacie do swojego jedzenia? – Piwo – odrzekł Papa. – Piwo? – Kingfisher. – W takim razie proszę dwa piwa. Papa poczłapał nazad do kuchni, gdzie przyrządzałem w tawie kukurydzę z kolendrą, i wyrzucił z siebie ich zamówienie. Dostrzegłem rumiane policzki i wiedziałem, że skoczyło mu ciśnienie, więc uniosłem do góry palec, patrząc na niego uważnie – tak go przestrzegłem, aby zachował spokój. – Zabij ich – odrzekł – po prostu zabij. I z głowy. Restauracja tętniła życiem. Madame Mallory musiała być zdziwiona widokiem tak wielu miejscowych z Lumière, pomagających nam w świętowaniu otwarcia. Handlarka owocami Madame Picard z przyjacielem coraz bardziej upijali się winem domowej roboty; nad stolikiem w rogu mer z całą rodziną, nawet jego brat prawnik, przerzucali się na zmianę niemodnymi dowcipami. Kiedy tak się rozglądała po sali, przyczłapał wujek Mayur i z sykiem otworzył dla Mallory butelki piwa. Mukhtar i Arash, moi młodsi bracia, wparowali nagle między stoliki, drąc się wniebogłosy, lecz w końcu wujek złapał Arasha za kark i wykręcił mu ucho. Jego wycie zdominowało restaurację. Niewiele później z kuchni wyłoniła się Ammi, wkurzona na tych wszystkich ludzi w jej domu. Podeszła prosto do stolika w rogu i mocno uszczypnęła mera. Mężczyzna był raczej zaskoczony – w każdym razie tak zapewniał – a Papa natychmiast ruszył przepraszać i wyjaśniać stan Ammi. Ale było w porządku. Kilka pierwszych dań wyłoniło się z kuchni; naczynia podzwaniały w nienawykłych dłoniach francuskiego chłopaka. Dokoła rozległy się ooochy i aaachy; parujące, skwierczące, żelazne platery przemieszczały się po całej jadalni. Mer odzyskał dobry humor, gdy na stół zawitała kolejna butelka wina i kopczyk samos z krewetkami królewskimi – na koszt firmy. I wtedy właśnie Madame Mallory nagle wstała i udała się na zaplecze. A tam byłem ja, stałem odwrócony tyłem do kuchennych drzwi, dłonie i przedramiona barwiła mi mieszanka proszku chili i tłuszczu. Potrząsałem naczyniem z baraniną i garam masalą. Garnuszek sklarowanego masła eksplodował po blacie, więc dość podekscytowany rozkazałem Mehtab pozbierać łyżką półpłynne masło – które zastygało na łupinkach cebuli, rozsypanej soli i szafranie – do patelni.
– Nie zmarnuj go. Nieważne. Smak jest wciąż dobry. Spojrzałem na drzwi. Nie potrafię opisać uczucia, które sprawiło, że musiałem się odwrócić; tak, jakby pchnęła mnie do działania wielka siła negatywnej energii, skumulowanej za moimi plecami. Lecz wejście było puste. adame Mallory zobaczyła już, co chciała zobaczyć, powróciła więc do jadalni i zajęła swe miejsce naprzeciwko Leblanca. Sączyła piwo i z zadowoleniem wyobrażała sobie sceny, jakie się rozgrywały w jej własnej restauracji, po przeciwnej stronie ulicy… Zestrój intonacyjny Strawińskiego delikatnie pobrzmiewający w tle; poetyka srebrnych kopułek nad pysznymi daniami, wnoszonymi jednocześnie; kulturalne sączenie rybnej zupy bouillabaisse; aromat bujnych orchidei i soczystego prosięcia z rusztu. Precyzja, perfekcja, przewidywalność. – Za Le Saule Pleureur – rzekła Mallory, unosząc szklankę piwa do Monsieur Leblanca. Nasz odjazdowy młody kelner przyniósł im jedzenie. Obawiam się, że był niezbyt doświadczony, więc po prostu walnął naczyniami o stół. Była tam micha z rybną potrawką z Goa, gęstą i lepką; kurczak tikka, marynowany w różowych przyprawach i cytrynie, grillowany, dopóki czarne krawędzie się nie zwinęły; długa szpilka od szaszłyków z wątróbką jagnięcą marynowaną w jogurcie, posypaną chrupkimi orzeszkami piniowymi; prawie się nie mieściła na wyszczerbionym talerzu. Grzyby, które zagęszczały masalę, wyglądały jak do niczego niepodobne grudy pod błoną z oleju tarka[36] pływającą na wierzchu dania. Była tam również miedziana patelnia z okrą i pomidorami, a do tego różyczki kalafiora. Przyznam, że brązowy sos wyglądał nieatrakcyjnie. Puszysty żółty ryż wrzuciłem byle jak do ceramicznej miski, kryjąc gryzące liście bobkowe, zagrzebane pod ziarenkami basmati. Potem nadeszła kolej potraw uzupełniających – bez ładu i składu napływały marynowane marchewki, schłodzony jogurt z ogórkiem, chleb nie na zakwasie, pokryty czarnymi pęcherzami i czosnkiem. – Ależ obfitość jedzenia – skwitowała Mallory – mam nadzieję, że niezbyt pikantne. Jedyne potrawy z Indii spożywałam w Paryżu i były okropne. Przypalone od dwóch dni. Lecz zapachy w restauracji sprawiły, że zgłodniała, podobnie jak Monsieur Leblanc. Nałożyli więc sobie łyżką na talerze ryżu, ryby, kalafiora i chrupkiej wątróbki. – Nie uwierzyłbyś, co zobaczyłam w kuchni – Mallory przełknęła czubaty widelec jogurtu z ryżem i okrą oraz rybą. – Rychło tu będą mieć kontrolę sanitarną. Chłopak uplamił… Lecz nie skończyła zdania. Spojrzała w dół, na talerz, i ściągnęła brwi. Wzięła następny kęs na widelec. Przeżuwała metodycznie, pozwalając, aby smaki zmysłowo rozeszły się po języku. Palce skoczyły po stole i wpiły się w przedramię Monsieur Leblanca. – O co chodzi, Gertrude? Dobry boże! Wyglądasz okropnie. O co chodzi? Zbyt pikantne? Madame Mallory drżała i z niedowierzaniem kręciła głową. Nabrała kolejny widelec. Lecz teraz już utraciła złudzenia, porzuciła ostatnie strzępki nadziei. Stanęła w obliczu okropnej prawdy. To było właśnie to. Madame Mallory z brzękiem odrzuciła widelec. – Ah, non, non, non – zawodziła. – Na litość boską, Gertrude, powiedz mi, co jest nie tak. Przerażasz mnie. Monsieur Leblanc nigdy wcześniej nie widział czegoś równie upiornego. Wyglądała, myślał sobie, jak widmo kogoś, kto nagle stracił powód, aby żyć. – On to ma – wysyczała. – On to ma. – Co? Co on ma? Kto co ma? – Chłopak – zaskrzeczała – chłopak ma to coś… O, niesprawiedliwe jesteś, życie.
M
Mallory uniosła serwetę do ust, aby stłumić piski, jakie mimowolnie dobywały się z jej ust. – Och… och. Jedzący przy innych stolikach odwracali się, aby popatrzeć na Madame Mallory. Nagle sobie zdała sprawę, że stała się obiektem zainteresowania. Mobilizując wszystkie siły, usiadła prosto, przyklepała swój kok i przykleiła na twarz lodowaty uśmiech. Głowy z wolna się pochylały, wracając do własnych talerzy. – Spróbowałeś tego? – szepnęła Mallory. Jej oczy promieniały, jakby pieprz cayenne i curry rozpaliły w niej ogień. – Prymitywne, lecz na miejscu. Schowane pod tą całą pikanterią, a zarazem podkreślane przez chłód jogurtu. O tak, adekwatne, wyraźnie adekwatne. Definiuje istotę tego smaku, jednocześnie będąc jego zaprzeczeniem. Monsieur Leblanc odłożył serwetę na stół. – Co też, na wszystkich w niebiosach, wygadujesz, Gertrude? A teraz powiedz to jasno. Lecz Madame Mallory, ku jego kompletnemu zdumieniu, schyliła głowę i zaczęła szlochać w serwetkę. Nigdy wcześniej – nigdy w ciągu trzydziestu czterech lat partnerowania jej – nie widział, aby płakała. Nie pozwalała sobie na to publicznie. – Talent – rzekła głosem stłumionym przez serwetkę – talent, jakiego się nigdy nie wyuczysz. Ten zabiedzony nastolatek z Indii ma owo tajemnicze coś, czym los obdarza jednego szefa kuchni na pokolenie. Nie rozumiesz tego? Należy do tych rzadkich szefów kuchni, którzy po prostu urodzili się, aby to robić. On jest artystą. Wielkim artystą. Niezdolna dalej się hamować, Madame Mallory wybuchła płynącymi z serca szlochami. Wielkie, do głębi przejmujące spazmy bólu wypełniły restaurację i sprawiły, że w całym pomieszczeniu zapanowała idealna cisza. Papa przygnał natychmiast. – Co? Co z nią? Za ostro? Monsieur Leblanc błagał o wybaczenie. Zapłacił rachunek, chwycił oszalałą szefową za łokieć i niemal przeciągnął opierającą się, rozszlochaną kobietę przez ulicę do jej restauracji. Pies kościelnego zawył. – Non, non – lamentowała – nie zniosę, jeśli moi goście zobaczą mnie w takim stanie. Leblanc zdołał wprowadzić ją tylnymi, krętymi schodami dla służby Le Saule Pleureur do jej pokoi na poddaszu. Tam wycieńczona kobieta zapadła miękko w sofę. – Zostaw mnie. – Będę tuż obok, na dole. Gdybyś potrzebowała… – Wynocha! Po prostu się wynoś! Nie rozumiesz. Nikt nie rozumie. – Jak sobie życzysz, Gertrude – odparł cicho. – Dobrej nocy. Odprawiony łagodnie zamknął drzwi. W zaciemnionym pokoju Mallory nagle zatęskniła za uprzejmą obecnością Leblanca. Odwróciła się ku zamkniętym drzwiom, mając coś na końcu języka, lecz było za późno. Odszedł. A starsza kobieta, całkiem sama, wtuliła twarz w sofę i rozryczała się jak nastolatka. ej brzemiennej w skutki nocy otwarcia Maison Mumbai Mallory kiepsko spała. Rzucała się łóżku jak rozdygotana ryba. Sen, gdy w końcu nadszedł, był zlepkiem obrzydliwych wizji, pełnych gigantycznych miedzianych naczyń, w których dusiły się tajemnicze, wyborne ingrediencje. Z westchnieniem zdała sobie sprawę, że to długo przez nią poszukiwana Zupa Życia i że musi zdobyć przepis. Lecz jak by nie krążyła, jak nie sięgała rantów, jak nie próbowała wykoncypować stabilnego dostępu przy gładkich ściankach garnka… wszystko na nic, nie zdołała zasmakować potage. Wciąż się ześlizgiwała i żałośnie lądowała na podłodze. Liliputka, zbyt mała, aby skosztować wielkiej tajemnicy
T
kociołka. Mallory otrząsnęła się i wstała, gdy jeszcze było ciemno, chociaż pierwsze wróble rozćwierkały się już w jej ukochanej wierzbie za oknem. Podobne biczom gałęzie pokrywała sezonowa gelée. Podniosła się sztywno i obeszła mroczny pokój, jakby ugruntowało się w niej jakieś postanowienie. Mocno szorowała zęby przed łazienkowym lustrem, nawet nie patrząc na odbicie – na to obwisłe podgardle, tę zgorzkniałość, widoczną w ułożeniu brwi. Skrępowała blade piersi biustonoszem na fiszbinach, zarzuciła przez głowę szafirową, wełnianą sukienkę i pospołu ze stalową szczotką zafundowała włosom kilka bolesnych szarpnięć. I już rozległ się charakterystyczny stukot – Madame zbiegła schodami z poddasza i zaczęła dobijać się do drzwi Monsieur Leblanca. – Wstawaj! Pora na zakupy! W ciemnym pokoju, w kokonie ciepłej pierzyny, wyczerpany Monsieur Leblanc potarł twarz. Gdy zwrócił się ku świecącemu budzikowi, kręgi szyjne zachrzęściły. − Oszalałaś? – zawołał ku drzwiom – Dobry boże, jest ledwo w pół do piątej. Poszedłem do łóżka kilka godzin temu. – Ledwo w pół do piątej! Ledwo w pół do piątej! Czy sądzisz, że świat na nas poczeka? Wstawaj, Henri. Chcę być w sklepach pierwsza.
36 Słowo tarka odnosi się do techniki przygotowania tłuszczu. Przyprawy są dodawane do bardzo gorącego oleju. Dlatego ich ziarna pękają i skwierczą, przy czym dobywa się z nich wówczas niezwykle intensywny aromat i smak.
Rozdział ósmy
P
rzyjechaliśmy do miasteczka z przekrwionymi oczami, lecz w glorii, o siódmej trzydzieści. Później niż zwykle, ponieważ rodzina świętowała udane otwarcie aż do godzin rannych. Naszym pierwszym celem, jak zawsze, był Monsieur Iten, jego sklep rybny, cierpko pachnący marynowanym śledziem. Paru klientów stało w kolejce, więc zajęliśmy miejsce za nimi. Papa doskonalił swój mieszany francuski na żonie zarządcy tartaku z Lumière. – Maison Mumbai. Bon, nah? – Pardon? Wreszcie nasza kolej. – Dzień dobry – zawołał Papa. – Co za specjalna rzecz możesz oferować dziś, Monsieur Iten? Wszyscy kochać ryba curry Hassana ostatniej nocy. Monsieur Iten to bladł, jak trup, to pąsowiał, jak alkoholik. Stał bez ruchu na tyłach sklepu. − Monsieur Haji – wybełkotał – żadnych ryb. – Ha, ha. Ja lubim żarciki. – Żadnych ryb. Papa spojrzał w dół na tace ze srebrzystym łososiem, na bretońskie kraby z pospinanymi gumkami szczypcami, na ceramiczne naczynie z marynowanym norweskim śledziem. – Co to jest? Ryba, naaa? – Ryba, tak. Sprzedana ryba. Papa rozejrzał się dokoła i pozostali miejscowi cofnęli się przed nim ze strachu, wnikliwie studiując swoje stopy. Wczepiali palce w torby na zakupy. – Tak myślim, o co tutaj chodzić? Opuściliśmy sklep z pustymi rękami. Przemierzyliśmy plac w kierunku sklepów. Miejscowi, którzy tejże nocy zajadali się w naszej restauracji, spuszczali głowy i unikali kontaktu wzrokowego. Jak nadąsani, pod nosem odburkiwali na powitanie. Przy każdym stoisku spotykał nas ten sam chłodny respons. Ta właśnie dynia bądź ta kapusta czy też paleta jajek została z żalem ogromnym już sprzedana. Stanęliśmy jak wyrzutki na środku targowiska, ignorowani, po kostki w fioletowym papierze do pakowania i zwiędłych liściach sałaty. – Naaa! – Papa wypuścił powietrze, nagle dostrzegłszy szarozielony, matowy płaszcz Madame Mallory, znikający za narożnym stoiskiem. Trąciłem Papę łokciem i pokazałem mu spaloną wiatrem twarz Madame Picard, maskę niechęci, podążającą wzrokiem za miejscem, gdzie dopiero co ujrzeliśmy poły garderoby najsłynniejszej szefowej kuchni tego miasteczka.
Wdowa zwróciła się w naszym kierunku i machała na Papę oraz mnie brudną ręką, abyśmy się z nią udali za płócienne kurtyny stoiska. – To ta suka – wysyczała, poczekawszy, aż klapy wrócą na miejsce – Mallory. Zabroniła nam sprzedawać wam towary. – Jak? – spytał Papa. – Jak może was powstrzymać od sprzedawania nam dżeczy? – Pfff – wdowa Picard machnęła dłonią w powietrzu – ta kobieta wtyka nos w każdy interes w okolicy. Zna sekrety wszystkich. Podsłuchałam, jak groziła Monsieur oraz Madame Rogault – tej przemiłej starszej parze – że doniesie na nich do urzędu skarbowego. Ot tak, po prostu, bo być może nie zgłaszają każdego zarobionego centa. Wyobraźcie to sobie. Co za parszywa, okropna damulka. – Lecz czego ona nas nienawidzić? – spytał Papa. Madame Picard splunęła gęstą plamą flegmy w stertę odartych kapuścianych liści. – Kto wie? – rzekła i wzruszyła ramionami, pocierając dłonią o dłoń, by je rozgrzać. – Pewnie dlatego, że jesteście cudzoziemcami. Nie przynależycie tutaj. Przez kilka sekund Papa stał sztywno, po czym nagle wyszedł. Nie powiedział nawet do widzenia. Chcąc zadośćuczynić jego nieuprzejmości, szczodrze podziękowałem Madame Picard za pomoc. Wcisnęła mi w ręce dwie posiniaczone gruszki. Powiedziała, że chciałaby pomóc bardziej, ale nie może. – Mnie też ma w garści, no, wiecie. Madame Picard znów splunęła, przypominając mi w tym bombajskie starowinki. – Uważaj chłopcze, to diabeł wcielony, nie inaczej. Dopędziłem Papę na miejskim parkingu. Kiedy zajmował fotel kierowcy, mercedes siadł pod jego ciężarem. Papa melancholijnie oparł się o kierownicę. Nie wściekał się. Wyglądał tylko na straszliwie smutnego. Przyglądał się parkingowi i Alpom w tle. Martwiło mnie to nawet bardziej niż wszystko inne, co mógłby zrobić. – Co, Papo? − Myślim o twojej matce. Ci ludzie. Nie możemy się przed nimi ukryć. Naaa? Zgodzisz się? Ci ludzie, co mieszkali przy Napean Sea Rd. A teraz znaleźliśmy ich tutaj, w Lumière. – Oj, Papo... Obawiałem się, że depresja z Southall powróci. Lecz mój roztrzęsiony głos chyba wyrwał Papę z zamyślenia. Kiedy uruchamiał silnik, odwrócił się do mnie: – Hassanie, nie martw się. Jesteśmy Haji. Położył wielką łapę na moim kolanie i ścisnął je, aż zapiszczałem. – I tym razem nie będziemy uciekać. Założył ramię na zagłówek mojego fotela i jednym skokiem wyprowadził auto tyłem na ulicę. Samochody za nami roztrąbiły się z wściekłością. W jego głosie pobrzmiewał chłód stali, gdy ustawił mercedesa na drodze i pognał ku światłom. – Tym razem będziemy walczyć. Papa pokierował auto do Clairvaux-les-Lacs, odległego o siedemdziesiąt kilometrów prowincjonalnego miasteczka. Spędziliśmy cały dzień, negocjując z dostawcami, przemierzając w tę i we w tę brukowane uliczki na tyłach sklepów, wygrywając jednego hurtownika przeciwko drugiemu. Nigdy nie widziałem Papy tak błyskotliwego podczas negocjacji – tak czarującego, bezwzględnie zdecydowanego przełamać opór innych, lecz zarazem sprawić, aby pod koniec negocjacji to oni czuli się zwycięzcami. Kupiliśmy używany samochód-chłodnię i wynajęliśmy kierowcę. Późnym rankiem zadzwoniliśmy do Maison Mumbai. Ojciec kazał siostrze nakarmić falę gości, którzy przyjdą na lunch; powiedział, że
ja zdążę w samą porę, aby przejąć wieczorną zmianę. Po konsultacjach w miejscowym oddziale Société Générale i przelaniu należności za auto dostawcze Papa i ja załadowaliśmy tył naszego wysłużonego mercedesa baranimi nóżkami, koszami skorupiaków i szczupaków, pomarańczowymi siatkowymi torbami ziemniaków i kalafiorów oraz mange tout. I nawet nie mrugnęliśmy okiem. Żaden klient nie podejrzewałby, że mieliśmy jakiekolwiek trudności. Kolejnego ranka Madame Mallory zamaszyście rozwarła drzwi swej restauracji. Oddychała głęboko i świetnie się czuła. Łowiła zapach śniegu, jaki oprószył wierchy skalnych grani jury, wznoszących się nad Lumière. Wszędzie panoszył się szron, nietknięty jeszcze słońcem poranka. Podobny kryształowi górskiemu, skrzył się teatralnie. U św. Augustyna późnoporanne dzwony kończyły wybijać melodię. Nagle rosły jeleń przeciął srebrzyste pole i schował się w azylu sosnowego boru. Sezon polowań. To jej przypomniało, że musi się zobaczyć z Monsieur Bergerem, pogadać o dziczyźnie, która już wisiała w jego szopie. Kiedy tak się wygrzewała w tym blasku chłodnego ranka, na drodze pojawiła się jakaś ciężarówka. Dobiegł ją zgrzyt skrzyni biegów i wycie spadających obrotów. Odwróciła głowę, śledząc hałas. Chłodnia wjechała na krawężnik przy dawnej posiadłości Dufoura. Wielkie, złote, jaskrawe liternictwo podskakiwało na tyłach auta: MAISON MUMBAI. – Ah, non. Non. Jaskrawe, pomarańczowe i różowe napisy, wijące się bokami auta, głosiły światu poematy w urdu. Paski czarnej krepy zwisały ze zderzaków. Proszę trąbić, głosił na czerwono po angielsku znak, umieszczony na tylnych drzwiach; strzeż się! – wieścił kolejny – modlitwy matki są z nami! Kierowca wyskoczył z obwiedzionego frędzelkami siedzenia. Z hukiem rozwarł tylne drzwi, ujawniając światu chłodnię pełną wybornej jagnięciny i drobiu oraz cebulowych przekąsek. Madame Mallory z taką siłą zamknęła z trzaskiem drzwi, że Monsieur Leblanc aż podskoczył. Kleksy atramentu splamiły rachunki. − Gertrude… – Och, zostaw mnie w spokoju. Dlaczego te rozliczenia nie są jeszcze gotowe? Szczerze mówiąc, zajmuje ci to coraz więcej czasu. Może powinniśmy zatrudnić do księgowości kogoś młodszego? Szefowa kuchni nie czekała na odpowiedź, bo właściwie nie chciała widzieć, jak uwaga przypiekła Monsieur Leblancowi do żywego. Zamiast tego przetoczyła się przez korytarz, salon i – trach! – otworzyła drzwi do kuchni. – Margaret, gdzie jest terrine? Chcę spróbować. Sous chef, ledwie dwudziestodwuletnia, ostrożnie wręczyła Madame Mallory widelec z nawiniętymi, podobnymi do cassata, kawałkami szpinaku, homara i dyni. Starsza kobieta skoncentrowała się; oblizała usta, jakby pozwalając smakom rozpuścić się na języku. – Jak długo u mnie jesteś, Margaret? Trzy lata? – Sześć lat, Madame. – Sześć lat. I wciąż nie umiesz właściwie przyrządzić terrine? Aż trudno uwierzyć; to danie przypomina mi tyłek niemowlaka; jest pozbawione gustu, ckliwe, koszmarne. Zmiotła rażące jej poczucie smaku danie z blatu prosto do śmieci. – A teraz zrób je właściwie. Margaret schowała się za blatem, połykając łzy i ratując kolejną szklaną salaterkę. – A ty, Jean-Pierre, nie patrz takim wzrokiem. Gdy robisz daube[37], jest absolutnie nie do przyjęcia. Nie-do-przyjęcia! Mięso powinno być tak delikatne, żeby pod widelcem dzieliło się na strzępki – twoja wersja jest gorzka, przypalona. No, spójrz! Spójrz, co wyprawiasz! Gdzie się tego
nauczyłeś? Nie ode mnie. Szarogęsząc się w kuchni, Madame Mallory odepchnęła młodego Marcela. Praktykant stracił równowagę; ostry rant stalowego piekarnika boleśnie rozdarł mu przedramię. Madame Mallory natarła na Jeana-Pierre’a i jego rozgrzaną patelnię. Z furią chwyciła wielkie szczypce. To jeszcze bardziej zaniepokoiło personel, gdyż szczypce pochodziły z jej prywatnego zestawu narzędzi – zwykle spoczywały zamknięte w skórzanym pudełku pod głównym blatem – i oznaczały, że przystępuje do działania. – Perliczkę trzeba odwracać… odwracać regularnie, co siedem minut. Aby soki przepływały przez mięso. Obserwowałam, jak pracujecie. Poniewieracie to ptactwo. Jesteście niewyrobieni jak wieśniacy. W ogóle tego nie czujecie. Musicie być delikatni. Widzicie? Patrzcie, jak ja to robię. Jesteście w stanie tak to robić, imbecyle? – Oui, madame. Madame stała na środku kuchni. Jej wielki biust falował, z gniewu na twarzy wykwitły czerwone plamy. Personel tkwił w bezruchu, a ona w swej majestatycznej furii ciskała pioruny. – Chcę doskonałości. Perfekcji. I każdy, kto nie da mi tego, czego oczekuję, źle skończy. Mallory uniosła gliniane naczynie z daniem i walnęła nim o podłogę. – Jak to danie. Ot tak. Rozumiecie? Marcel, posprzątaj to. Wypadła z kuchni i pomknęła schodami do swojej mansardy. Po kilku minutach dym się przerzedził, emocje opadły. Uczestnicy kuchennego gradobicia stwierdzili, że nawet nie mają sił rozmawiać, zbyt oszołomieni, aby w ogóle zrozumieć, co tu zaszło. Na szczęście dla nich, Madame Mallory skupiła uwagę na czymś całkiem innym. Z łomotem znów pognała schodami na dół i tym razem kłapnęły za nią drzwi wejściowe. – Co ty wyprawiasz?! – wrzasnęła dziko. Przekraczający ulicę mer stanął jak wryty. Odwrócił się wolno, chowając uszy w ramionach. – Gertrude, do cholery, przestraszyłaś mnie! – Dlaczego tak się tu szlajasz i mizdrzysz? – Nie mizdrzę się. – Nie kłam mi tu. Zamierzałeś iść w to miejsce na lunch. – I co z tego? – I co z tego? – przedrzeźniła go – A nie jesteś przypadkiem merem tego miasteczka? Nie masz obowiązku chronienia uroku tego miejsca? Naszego stylu życia? Nie powinieneś wspierać tych cudzoziemców. To hańba. Czemu u nich jadasz? – Ponieważ, Gertrude, jedzenie jest doskonałe. Miła odmiana. Wielkie nieba. Jakby ją uderzył. Madame wydała straszliwy skrzekot, po czym gwałtownie się odwróciła i zwiała, korzystając ze schronienia, jakie oferowała jej Le Saule Pleureur. Co arcyciekawe, cechy, których Mallory nienawidziła w Maison Mumbai najbardziej – histeria, brak profesjonalizmu – teraz zaczęły się plenić w jej własnej, nieskazitelnie prowadzonej restauracji. Chaos zwyciężał nad bez końca odtwarzanymi rytuałami dwugwiazdkowego lokalu, a jego szefowa, chociaż nigdy by tego nie przyznała, mogła winić za taki bieg wypadków jedynie siebie. Margaret, jej nadwrażliwa pracownica, spędziła wieczór, całując zawieszony na szyi krucyfiks i drżąc o to, jak zostaną ocenione jej wysiłki. Jean-Pierre wciąż od nowa rozpamiętywał stwierdzenie Mallory, że w ogóle tego nie czują. Przeklinał nad niebieską strużką wody i z całej siły przykopał z drewnianego chodaka w boczny panel stalowego piekarnika. Niedoświadczony Marcel był tak roztrzęsiony, że trzykrotnie upuścił talerze, gdy drzwi kuchenne otwierały się nagle z hukiem. Lecz na zewnątrz rzeczy miały się niewiele lepiej. Kelner od win był przerażony, że Madame
Mallory znajdzie na jego stroju jakąś kolejną plamkę od wina. Tego wieczora w bólach i mękach walczył, aby pozostać bez skazy. Nalewał wino, odchylając się tak daleko od stolika, jak to tylko możliwe, nieestetycznie wypinając pierś ku przejściu. A kiedy już napowietrzał wino w kieliszku, wkładał w ten ruch nieco zbyt wiele nerwowej energii, ku poirtytowaniu gości chlapiąc cenną ambrozją na podłogę. – Merde – rzucił Le Comte de Nancy, obróciwszy się na krześle przy wtórze kolejnego metalicznego bang dochodzącego z zaplecza – Monsieur Leblanc! Monsieur Leblanc! Co, do cholery, wyprawia się w tej kuchni? Nieznośny hałas, talerze fruwają; jak na greckim weselu. Wieczorni goście, niczego nieświadomi, wkraczali do królestwa Le Saule Pleureur, oczekując, że jak zawsze czmychną w soufflé doskonałej francuskiej kuchni. Zamiast tego w drzwiach ich witała rozwścieczona Madame Mallory. Szturchała ich w łokieć, sycząc: − Była pani tam po drugiej stronie ulicy? – domagała się odpowiedzi od Madame Corbet, właścicielki nagradzanej winnicy, położonej kilka wsi dalej. – Tam? Przez ulicę? – Da pani spokój. Bez żartów. Wie pani, o czym mówię. O tych z Indii. – Z Indii? – Nie chcę tu pani w mojej restauracji, jeżeli była pani tam przez ulicę. Powtarzam, czy była pani tam po drugiej stronie? Madame Corbet nerwowo rozejrzała się za swoim mężem, lecz nigdzie go nie dojrzała. Monsieur Leblanc zaprowadził go już do jadalni. – Madame Mallory – odrzekła w końcu elegancka właścicielka winnicy – czy nie jest pani chora? Wygląda pani dziś na dość rozgorączkowaną… – Ach… pf… – Mallory machnęła na nią ręką nie bez abominacji. – Zabierz ją do stolika, Sophie. Corbetowie są niezdolni do mówienia prawdy. Na szczęście dla Madame Mallory, w tej chwili młokos z chlebem zderzył się z blokującym przejście kelnerem od win. Skutkiem kolizji ten ostatni wylał całe wino na rękaw Le Comte de Nancy. Krzyki i przekleństwa księcia uratowały Madame Corbet od wysłuchiwania zniewag i nieokrzesanych uwag Mallory. Tuż po dziesiątej trzydzieści wieczorem Monsieur Leblanc przyznał sam przed sobą, że spędził wieczór w zaciszu toalety. Dwaj goście tak poczuli się urażeni prostackim nagabywaniem Madame Mallory już od progu, że natychmiast odwrócili się i wyszli. Pozostali biesiadnicy przesiąkali wiszącym w powietrzu napięciem, stresem, który wyzierał spoza wszystkich działań personelu i rozczarowani żalili się Monsieur Leblancowi, jak są tego wieczora nieusatysfakcjonowani obsługą. Dość, zdecydował wreszcie Leblanc. Dość tego. Odnalazł Madame Mallory w kuchni. Stała nad Jean-Pierrem, gdy ten przygotowywał deser z lodów z fenkuła i zapiekane figi z nougatine. Dopiero co wyrwała mu z dłoni pojemnik z cukrem pudrem. − To jedna z moich specjalności – zawyła – a ty ją rujnujesz! Patrz, tak trzeba. A nie tak… − Chodź – rzekł chłodno Leblanc, chwytając ją pewnie za łokieć. – Chodź natychmiast. Musimy porozmawiać. − Non. − Tak. Teraz – i Leblanc siłą wyciągnął szefową z kuchni, przez tylne drzwi, w świeże, nocne powietrze. – Czego, Henri? Widzisz, że jestem zajęta. – Co się z tobą dzieje? Czy to ta kuriozalna obsesja związana z Haji? Zachowujesz się jak szalona.
Wszyscy są już zniecierpliwieni. Obrażasz nawet własnych klientów, Gertrude. Mój boże. Wiesz, że tego nie należy robić. Więc co wyprawiasz? Mallory położyła dłoń na piersi. Gdzieś w mroku nocy zamiauczały koty. Nie było większej w jej mniemaniu zbrodni, niż przeszkadzanie klientowi w rozkoszowaniu się posiłkiem. Poczuła do siebie obrzydzenie. Zrozumiała, że nie panuje nad sobą. Lecz nawet z tą świadomością przyznanie, że uczyniła niewłaściwie, nie przychodziło jej łatwo. I tak dwójka starych, dobrych towarzyszy świata kulinariów stała spięta w ciemnościach, patrząc na siebie, dopóki Mallory nie odetchnęła. Długi, głęboki wydech powiedział Leblancowi, że wszystko będzie dobrze. Upchnęła długi szary kosmyk włosów pod czarną, aksamitną opaskę. − Jesteś jedyną osobą, która mogłaby mi powiedzieć coś takiego – skonstatowała wreszcie, wciąż dość cierpko. – Masz na myśli: powiedzieć prawdę. – Dobrze już. Słyszałam. Mallory wzięła zaoferowanego papierosa. W mroku rozbłysł płomyk zapalniczki. − Wiem, że się dziwnie zachowuję. Ale, mon Dieu, za każdym razem, kiedy pomyślę o tym buntowniku i jego chłopaku w kuchni… Po prostu… – Gertrude, musisz dojść ze sobą do ładu. – Wiem. Oczywiście, masz rację. Tak właśnie zrobię. Para w ciszy nocy ćmiła papierosy. Sowa hukała na polach; w powietrzu, hen z drugiego końca doliny, przetoczył się odległy dźwięk pociągu. Było tak łagodnie i spokojnie, że po raz pierwszy tego dnia Madame Mallory poczuła, że wraca na ziemię. Na swoje miejsce na Ziemi. Lecz właśnie w tej chwili wujek Mayur załączył rozwieszone na drzewach głośniki i wieczorną ciszę Lumière wypełniły brzdąkające sitary oraz hipnotyzujący rytm gazeli, podkreślany podzwanianiem na ręcznych cymbałkach. Wszystkie psy w okolicy przyłączyły się, ujadając. – Ah, non, non. Co za dranie. Mallory wyślizgnęła się z uchwytu Leblanca, wdarła się do środka przez drzwi na zapleczu i nim minęło parę minut, już wydzwaniała na policję. Leblanc tylko pokręcił głową z niedowierzaniem. Co innego mógł zrobić? Mallory szybko odkryła, że telefon na policję nie spowoduje, że ktoś rozwiąże problem za nią. Najwidoczniej funkcjonariusze nie sprawowali jurysdykcji nad hałasem; skargi na zakłócanie spokoju należały obecnie do kompetencji całkiem nowego Departamentu Środowiska, Transportu i Utrzymania Wyciągów Narciarskich. Następnego dnia Mallory jak strzała pomknęła do ratusza. Przytłoczony niezrozumiałym słowotokiem i nerwowym rechotem młody mężczyzna, kierujący sprawami nowej biurokracji, przyznał, że – w rzeczy samej – mógłby otworzyć sprawę przeciwko Maison Mumbai, gdyby posiadał wiarygodne dowody. Lecz tu tkwił sęk, że nie posiadał wystarczających środków finansowych, żeby zebrać odpowiedni materiał, wysławszy nocny patrol. Bez pomocy straży departament mógł więc monitorować tylko te hałasy, które się rozlegały między godziną dziewiątą rano a w pół do piątej po południu. Możecie sobie wyobrazić tę werbalną chłostę, jaką Madame zafundowała w odwecie biednemu człowiekowi. Natychmiast zgodził się wypożyczyć Mallory sprzęt do pomiaru hałasu. Przecież ona sama, według ścisłych wytycznych, mogłaby zarejestrować nocne decybele dobywające się z restauracji. I tak pewnej ciemnej nocy Mallory z Leblancem wypełzli na tyłach Le Saule Pleureur, taskając
nieporęczny sprzęt przez ulicę na przyległy do naszej restauracji ugór. Monsieur Leblanc nerwowo szukał po kieszeniach pilota, grzęznąc po kostki w gąbczastym mchu. Mallory tymczasem stała na czujce, zapuszczając żurawia przez dziurawy płot, wyznaczający granice naszej posesji, skrupulatnie lustrując rozświetlone okna Maison Mumbai i francuskie drzwi, wiodące do ogrodu. Nad płytami chodnikowymi patio rozciągnęliśmy płócienną, workowatą plandekę. Umocowaliśmy konstrukcję za pomocą drutów i metalowych sworzni. Biesiadnicy zajmowali w ogrodzie trzy stoliki, skupione dokoła wielkich przenośnych grzejników, podobnych dyszom lotniczych silników, smagających płomieniami, jak gorejącymi biczami. Przez tylne drzwi wyszedł Mayur. Rozpalił płytowe grzałki i polał wino, a syczące przemysłowe instalacje rozżarzyły się w ciemnościach błękitem i czerwienią. Ze ściany zwisały dwa oskarżone o hałas głośniki. Kavita Krishnamurthy zawodził donośnie, zagłuszając nawet ryk silnikopodobnych piecyków. – Tam – wskazał Monsieur Leblanc – już działa. Odpowiedzialna za zapis igła coraz bardziej podskakiwała na białej taśmie. Mallory wreszcie uśmiechnęła się w ciemnościach. Długimi godzinami pogrążeni w ciężkiej pracy, nie mieliśmy bladego pojęcia, co uknuli. Strategia pogróżek, stosowana przez Mallory, zaczęła przynosić rezultaty. Niesamowity tłum, który tak nas zachwycił w noc otwarcia restauracji, dość szybko się wykruszył i pod koniec tygodnia byliśmy szczęśliwi, jeśli zajęto pięć stolików. W miejscowej szkole lokalne byczki pobiły Mukhtara. Ścigali go też uliczkami, szydząc: curry-głowa, curry-głowa. Kilka miejscowych rodzin zachowywało się wobec nas bardzo uprzejmie. Marcus, syn mera, zadzwonił z pytaniem, czy nie zapolowałbym z nim na dziki. Oczywiście, zgodziłem się z rozkoszą i w niedzielę rano, kiedy miałem wolne, Marcus zatrzymał się przy naszej restauracji, żeby mnie zgarnąć do swego otwartego jeepa. Był nad wyraz gadatliwy, nie tak jak wielu miejscowych. – Strzelamy tylko do dorosłych dzików – przekrzykiwał porywisty wiatr – tylko takie około trzystu funtów każdy. Żelazna zasada. Współpracujemy i dzielimy zwierzaka po równo. Więc jeśli trafimy, każdy z nas odchodzi z kilkoma funtami wyśmienitego mięsa. Jest ono, co prawda, nieco twarde i gorzkawe, lecz z tym można sobie poradzić, doprawiając je w kuchni. Marcus powiódł samochód przez kilka dolin, najpierw na południe, i dalej na wschód, między szczyty. To pięliśmy się drogami w górę stoków, to znów zsuwaliśmy się brudnymi ścieżkami, zawsze przez gęstwinę borów. W końcu natknęliśmy się na sznur pojazdów, skrytych w rowie wzdłuż górskiej skarpy. Marcus zjechał łazikiem na pobocze, za porysowane renault 5, krzywo zaparkowane pod kasztanowcem. Jedynie ci, co się nieopodal urodzili, mogli mieć pojęcie, gdzie się znaleźliśmy. Dokoła szumiał dziki, gęsty i złowrogi, typowy pierwotny las – nieczęsty już widok w Europie. Marcus zarzucił przez ramię berettę. Zanurkowaliśmy między drzewa i pomaszerowaliśmy w górę błotnistą, wymoszczoną liśćmi ścieżką. Wyczułem zapach dymu z drewna brzozowego, nim dostrzegłem prześwit w zaroślach. Niemal czterdziestka mężczyzn w nieprzemakalnych kurtkach, sztruksowych pumpach i wełnianych skarpetach grzała się dokoła ogniska. Strzelby na jelenie i dubeltówki sterczały oparte o drzewa za ich plecami. Jakiś poobijany, nieznośnie ubłocony land rover pokonał całą drogę aż do polany zapuszczoną ścieżką drwali. Na pace zmodyfikowanego pojazdu w wielkiej klatce dla psów siedziały beagle i smutnookie bloodhoundy z południa Francji. Jak zauważyłem, większość nieogolonych mężczyzn pochodziła z Lumière i okolicznych gospodarstw z doliny; egalitarne zgromadzenie bankierów i właścicieli sklepów, ludzi równych sobie w czas tego rytuału schyłku jesieni, łowów na dzika. Kiedy przybyliśmy, unieśli głowy. Kilku
przywitało się serdecznie, po czym wrócili do opiekania kiełbasek i kawałków cielęciny na brzozowym ognisku. Jakiś z metra cięty kompan opowiadał dowcipy o cycatej babie; pozostali raz po raz wybuchali salwami śmiechu, wtykając skwierczące mięso w pajdy wiejskiego chleba. Ktoś wyciągnął z kieszeni butelkę koniaku. Gładkie szkło flaszki odbijało blask płomieni, krążąc między zgromadzonymi, ściskającymi plastikowe kubki parującej kawy myśliwymi. Czując się niezręcznie, odszedłem kilka kroków, aby przyjrzeć się uwięzionym psom. Marcus klęknął przy ognisku i piekł nasze steki. Monsieur Iten podszedł i stanął u mego boku. Cicho strugał brzozowy kij, perorując o tym, jak najlepsze psy bywały rozorywane przez dziki i trzeba je było potem zszywać. A kiedy tak opowiadał – jak główny łowczy wyruszył bladym świtem na poszukiwanie świeżych tropów dzika w leśnym podszycie, aby zaplanować dzisiejsze polowanie, i że powinien już niedługo wrócić – nagle stwierdziłem, że ktoś nowy musiał dołączyć do myśliwych, gdyż w powietrzu, nagrzanym od płonącego pod gołym niebem ognia, podniósł się gwar powitań. Kiedy się odwróciliśmy, ujrzeliśmy Madame Mallory. Opierała dubeltówkę w zagięciu ramienia. Stała dokładnie naprzeciwko mnie, po drugiej stronie ogniska, na prostych, sztywno rozstawionych nogach. Spiąłem się, kiedy ją dostrzegłem. Ta znana mi aparycja, ten imperializm, choć teraz w wersji spod tyrolskiego kapelusza… Lecz rozmawiała ze stojącymi przy niej panami łagodnie. I chociaż była jedyną kobietą w kręgu mężczyzn o surowym wyglądzie, nie wydawała się zakłopotana, śmiała się razem z innymi. Mimo to nie potrafiłem się odprężyć. Czułem się chory, wiedząc, że musiała już stwierdzić moją obecność. A jednak nigdy nie spojrzała bezpośrednio na mnie ani nie odniosła się do mnie w żaden inny sposób. Pamiętam, że poblask ognia wygładził jej skórę, jakby ją napiął. Dałem się ponieść iluzji. W tej ulotnej chwili wychwyciłem, jaka mogłaby być Madame Mallory – jak promień z serca, napawająca nadzieją, gładkoskóra. Lecz w drżącym, niepewnym świetle dostrzegłem także, z jaką łatwością podąża całkiem inną drogą. Iluzja podążyła za moją wizją. Płomienie ognia nagle rzuciły na nią cień, straszliwie wyolbrzymiły podgardle, rozbłysły wściekle w jej oczach. Dostrzegłem w nich okrucieństwo. Wychynęło ku światu, tak płytko skryte pod tyrolskim kapeluszem z piórkiem. Główny łowczy, ze skrzeczącym radiotelefonem w dłoni, wyłonił się nagle spośród drzew w towarzystwie trzech mężczyzn, naganiaczy. Nie jestem pewien, co się potem wydarzyło. Wiele w tym było gestykulacji i gorącej wymiany zdań; dla podkreślenia meritum kawałki cielęciny fruwały w powietrzu. Lecz nagle wszyscy byli gotowi do drogi. Maszerowaliśmy przez las, pnąc się górskim zboczem, po liściach i wertepach, opadających kaskadami poszarpanego stoku. Przepoconą godzinę później główny łowczy zaczął nas lokować na wyniesionym grzbiecie, pokrytym gęstym lasem. Rozstawiał myśliwych mniej więcej co trzydzieści jardów. Na jego znak przypadaliśmy brzuchem do ziemi, w dywan poradlonych liści. Obserwowałem, jak za nami, jedna po drugiej, kolejno znikały postacie. Główny łowczy rozrzucał ludzkie kamyczki w leśnym podszycie, jakby chciał zapamiętać drogę powrotną do obozu. Karnie uformowaliśmy niewyraźny szlak, wygięty na łuku zakrętu. Marcus natychmiast zdjął kurtkę i cicho załadował berettę pojedynczym pociskiem kalibru 12. Przekazał mi bez słów, wzrokiem i gestem, abym leżał w całkowitej ciszy. I tak zrobiłem. Odwróciłem tylko głowę, obserwując dalszą marszrutę głównego łowczego. Walkie-talkie, łączące go z naganiaczami, teraz ucichło. Podążyłem wzrokiem za głupawo podskakującym piórkiem kapelusza Madame Mallory, gdy łowczy i ją klepnął w ramię. Raptem zniknęła, tak jak wcześniej my, w zaroślach, lecz wyżej, na skalnej półce. Potulnie tkwiliśmy w monotonnej ciszy przez jakiś czas, leżąc na brzuchach i zerkając ku linii grzbietu i opadającemu przed nami górskiemu stokowi.
Lecz nagle powietrze wypełniły dobiegające z dołu okrzyki naganiaczy, ujadanie ich psów. Zbliżały się do nas, przesuwały w górę wierchu, napędzając leśną dziczyznę, goniąc ją przed sobą prosto na śmiercionośny atak ze wszystkich stron. Marcus skupił całą uwagę na słabo widocznej ścieżce i niewielkiej polance. Przyłożył berettę do ramienia. Nagle usłyszałem odległe dzwoneczki psa oraz tępy łomot jego łap na wyłożonym zeschłymi liśćmi gruncie. A potem inny dźwięk. W swej ignorancji uznałem go za ciężkie dudnienie kopyt uciekających w popłochu. Rude futro zatrzymało się gwałtownie, wietrząc niebezpieczeństwo. Marcus, doświadczony myśliwy, natychmiast się rozluźnił. W tej samej chwili na polanę wparowało młode. Mimo to czyste, błękitne niebo nad naszymi głowami skalał pojedynczy wystrzał. Przetoczył się po wzgórzach jak mała eksplozja. I było po wszystkim. Główny łowczy dał znajomy sygnał. Polowanie skończone. Wróciliśmy do obozu. Madame Mallory stała dumnie obok swojej ofiary i przyjmowała honory. Powieszony za tylne kopyta dzik zwisał z gałęzi dębu. Krew wolno rosiła trawiaste podłoże. Pamiętam, jak rozgorączkowana Mallory, gdy tylko pojawiał się kolejny myśliwy, wciąż od nowa relacjonowała, jak buchnęła zwierzaka, kiedy ledwie wyłonił się zza drzew. Nie mogłem oderwać wzroku od tego dziwnego owocu poszukiwań, zwisającego przede mną, ze zgrabną dziurą wielkości knedla, schludnym wgłębieniem po kuli w piersi zwierzęcia. Jeszcze dziś potrafię sobie wyobrazić ten niewielki, szpiczasty ryj: małe sterczące kły, przez które górna warga zawijała się ku górze. Odyniec wyglądał na bezgranicznie zdziwionego dowcipną uwagą, posłyszaną w chwili śmierci. Najlepiej pamiętam oczy z długimi rzęsami, tak mocno zaciśnięte, zawarte przed światem… tak jednoznacznie martwe. Teraz, kiedy znów o tym rozmyślam, wydaje mi się, że to rozmiary dzika tak mnie zaniepokoiły, tak wytrąciły z równowagi młodego chłopaka, nawykłego przecież do widoku krwi i pozbawionego sentymentu końca życia, typowego dla kuchni. Lecz ten upokorzony warchlak, który wisiał przede mną za tylne biegi, nie wyrósł jeszcze z pasiaka. Nie ważył więcej niż czterdzieści funtów. Nagle usłyszałem głos rozjątrzonego wieśniaka, rugającego głównego łowczego: − Nie chcę mieć z tym nic wspólnego. To hańba. Świętokradztwo. – Zgoda. Lecz czego się po mnie spodziewasz? – Że jej coś powiesz. To nie w porządku. Główny łowczy pociągnął łyk koniaku, zanim dał krok w przód, aby skarcić Madame Mallory za naruszenie zasad koła łowczego. – Obserwowałem wszystko – rzekł mężnie, opierając dłonie na udach. – Tak po prostu nie wolno się zachowywać. Dlaczego nie strzelałaś do rosłych dzików? Całe stado przed tobą wędrowało. Mallory zwlekała z odpowiedzią. Kto nie znał naszej historii, mógłby nawet uznać, że nonszalancja, z jaką zerknęła nad ramieniem głównego łowczego wprost na mnie, była przypadkowa i niewinna. Spojrzała na mnie pierwszy raz tego dnia. Uśmiech błąkał jej się w kącikach ust. – Mój przyjacielu, ci młodzi… uważam ich mięso za wyjątkowo smaczny kąsek. Nie zgodzisz się ze mną?
37 daube – potrawa z południa Francji z duszonego w winie mięsa; najczęściej z wołowiny lub baraniny, ale bywa także z dziczyzny lub drobiu.
Rozdział dziewiąty
W
kolejny wtorek Papa otrzymał list polecony. Nadszedł właśnie, kiedy wyłoniłem się z kuchni, aby przejrzeć rezerwacje na wieczór. Cioteczka lakierowała sobie paznokcie na karmazynowo. Łokciem pchnęła ku mnie księgę, abym mógł z niej wszystko wyczytać. Patrzyła spode łba. Zarezerwowano ledwie trzy z trzydziestu siedmiu stolików. Papa zasiadł przy barze, pocierając dłonią nagą stopę. Drugą dłonią przekładał strony listu. – Czego chcą? Przerzuciłem kuchenny ręcznik przez ramię i przeczytałem list, który mi wręczył. – Twierdzą, że naruszamy miejscowe przepisy dotyczące poziomu hałasu. Musimy zamykać nasz przyrestauracyjny ogródek o ósmej wieczorem. – Co? – Jeśli nie zamkniemy ogrodowej części restauracji, zostaniemy pozwani do sądu i ukarani kwotą dziesięciu tysięcy franków dziennie. – To ta kobita! – Biedny Mayur – rzekła ciocia, wachlując mokrymi paznokciami w powietrzu. – Tak lubił podawać jedzenie w ogrodzie. Muszę mu powiedzieć. Korytarz wypełnił cichy poświst żółtego, jedwabnego sari. Ruszyła na poszukiwanie męża. Odwróciłem się do Papy, lecz on już się ześlizgnął ze stołka barowego i znikł. W świetle filtrowanym przez witraże okien przedpokoju wirowały srebrzyste pyłki kurzu. Słyszałem, jak w głębi domu Papa wykrzykuje coś do słuchawki, do swego prawnika. Już wtedy miałem przeczucie: nie wyniknie z tego nic a nic dobrego. Nic a nic dobrego. apa wyprowadził kontratak ledwo parę dni później. Biurokrata z Departamentu Środowiska, Transportu i Utrzymania Wyciągów Narciarskich Lumière zaparkował służbową furgonetkę renault przed Le Saule Pleureur. Poniekąd uosabiał karzącą rękę sprawiedliwości, jak w poezji, gdyż był to dokładnie ten sam oficjel, który zamknął przyrestauracyjny ogródek i zmusił nas do zdjęcia grających na zewnątrz głośników. – Abbasie, chodź! Chodź! – wrzasnęła Cioteczka i cała rodzina przelała się frontowymi drzwiami i przystanęła na żwirowym podjeździe, oczekując atrakcji i kibicując ojcu w kolejnym epizodzie pojedynku. Tym razem pole bitwy rozciągało się po drugiej stronie ulicy. Z furgonetki renault wysiedli dwaj mężczyźni. Trzymali piły łańcuchowe. Papierosy bez filtra zwisały im z ust, kiedy rzygali jeden do drugiego miejscowym dialektem. Papa zagryzał usta z satysfakcją, jakby dopiero co włożył w nie pyszną samosę.
P
Madame Mallory otworzyła drzwi wejściowe swojej restauracji. Na ramionach miała udrapowany wełniany sweter. Urzędnik ds. Środowiska stanął jej na drodze. Zmrużył oczy, patrząc na nią, gdy czyścił okulary białą chusteczką higieniczną. – Co pan tu robi? I ci ludzie…? Urzędnik wyciągnął pismo z przedniej kieszeni marynarki. Wręczył je Mallory. Przeczytała je w ciszy, kiwając głową. – Nic z tego. Nie pozwolę wam – szybko podarła list. Młody człowiek pomału wypuścił powietrze. – Przykro mi, Madame, ale nie ma tu z czym dyskutować. Narusza pani paragraf 234 bh. Musimy je ściąć. Albo przynajmniej… Madame Mallory podeszła do starej wierzby płaczącej. Urokliwe gałęzie przewieszały się elegancko nad frontowym płotem i miejskim chodnikiem. – Non – rzekła ostro. – Non. Absolument pas. Objęła pień ramionami i nogami, okrakiem, ściskając kolanami. – Najpierw będziecie musieli mnie zabić. To drzewo to symbol Lumière, znak rozpoznawczy mojej restauracji, to wszystko… – To wszystko nie ma nic do rzeczy, Madame. Proszę się odsunąć. Miejscowe wytyczne jasno wykluczają zwisanie gałęzi drzew nad chodnikiem. To niebezpieczne. Gałąź mogłaby się złamać, to takie stare drzewo, i zranić dziecko czy starszą osobę, spacerującą w pobliżu. Mieliśmy skargi… – To niedorzeczne. Kto mógłby się skarżyć? Lecz w chwili, kiedy zadała to pytanie, znała już na nie odpowiedź. Odwróciła się i spojrzała przez ulicę z prawdziwą nienawiścią. Papa posłał jej szeroki uśmiech i pomachał. Robotnicy tylko na to czekali. Stojąc po drugiej stronie ulicy, odwróciliśmy uwagę Mallory. Dwaj krzepcy mężczyźni chwycili ją za nadgarstki i zręcznie oderwali od drzewa. Pamiętam ten wrzask wkurzonego małpiszona, słyszalny na całej ulicy, pamiętam, jak dramatycznie Mallory padła na kolana. Lecz jej zawodzenia już nie było słychać. Utonęły w rozdzierającym serce zgiełku uruchomionej piły. Na ulicę wyległo paru zaintrygowanych miejscowych. Ostry dźwięk pracujących maszyn hipnotyzował. Konary spadały na ziemię. I nagle, jak niespodziewanie się zaczęło, tak i raptem było po wszystkim. Przebrzmiała, zdumiona cisza raziła uszy. Niewielki tłumek pojął efekt. Mallory, wciąż na kolanach, skryła twarz w dłoniach, chroniąc się przed tą głuchą martwotą. W końcu uniosła głowę. Jeden z trzech pełnych gracji wierzbowych konarów, brutalnie amputowany, opadł poskręcany i smętnie zwisał przez płot tuż nad chodnikiem. Niegdyś eleganckie drzewo – drzewo, które symbolizowało wszystkie dokonania jej życia – było teraz groteskową, przysadzistą parodią swego poprzedniego wcielenia. – Doprawdy bardzo nam przykro – wybąkał miejscowy biurokrata, jawnie zszokowany własnym dokonaniem. – Nie mogliśmy inaczej. Paragraf 234 bh. Mallory spojrzała na urzędasa z taką niechęcią, że zamilkł w pół zdania i pierzchnął ku furgonetce, szukając schronienia. Na migi pokazał mężczyznom, aby szybko kończyli robotę. Ścieżką nadchodził Monsieur Leblanc. – Och, moja droga, co za tragedia! – wyłamywał palce – Koszmar. Lecz proszę, wstań, Gertrude. Proszę. Naleję ci brandy. Na wstrząs. Madame Mallory nie słuchała. Wstała z kolan i zmierzyła wzrokiem Papę przez ulicę; właściwie całą naszą rodzinę, zgromadzoną na kamiennych stopniach. Papa zimno odwzajemnił jej spojrzenie.
Klincz trwał kilka chwil. W końcu Papa kazał nam wrócić do środka. Musim bowiem coś załatwić – rzekł. Mallory wyrwała ramię z uścisku zaniepokojonego Leblanca i pomknęła przed siebie. Przecięła ulicę i runęła za nami, waląc do drzwi. Cioteczka nieco je uchyliła, aby zobaczyć, kto to taki, lecz mocne pchnięcie rzuciło ją do środka. Szefowa kuchni Le Saule Pleureur rozwarła drzwi i ruszyła naprzód przez jadalnię. – Abbasie – wydarła się ciocia – Abbasie! Ona tu jest! Zdążyliśmy już z Papą wrócić do kuchni, więc nie dosłyszeliśmy ostrzeżenia. Stałem nad gazowym palnikiem, ubijając na lunch shahi korma. Papa siedział przy kuchennym blacie, czytając nieaktualne numery Times of India, podesłane mu przez dystrybutora prasy z Londynu. Zwiększyłem maksymalnie ogień, żeby wysmażyć jagnięcinę w kadai, kiedy Mallory walnęła drzwiami wejściowymi do kuchni i wdarła się do środka. – A więc tu się zaszyłeś. Ty gnojku! Papa spojrzał znad gazety, lecz wciąż siedział bez oznak niepokoju. – Jesteś na terenie prywatnym – zauważył. – Za kogo się uważasz? – Abbas Haji – rzekł cicho. Groźba, którą dosłyszałem w tym głosie, sprawiła, że włosy stanęły mi dęba. – Przegnam was – wysyczała. – Przegrasz. Papa wstał. Górował nad kobietą sylwetką. – Ja już spotykał takie jak ty – odparł spokojnie, choć fala gorąca uderzyła mu do głowy – i wiem, kto ty jesteś. Nieokrzesana. Taaa. Kultura, fizdrygałki, a zwykła dzicz. Nikt nigdy wcześniej nie nazwał Madame Mallory nieokrzesaną. Wręcz przeciwnie, niezmiennie uznawano ją za esencję wyrafinowanej kuchni francuskiej. A miano dziczy w ustach takiego Hindusa… tego już było dla niej za wiele. Rzuciła się na papę z kułakami i młóciła go w pierś. – Jak śmiesz? JAK – ŚMIESZ? A choć Papa był rosły, to i furia Madame Mallory ogromna. Siła ciosów jej zaciśniętych piąstek sprawiła, że zaskoczony dał krok w tył. Chciał ją chwycić za nadgarstki, lecz wywijała młyńce jak rasowy bokser atakujący worek. I wtedy do kuchni weszła obolała Cioteczka. – Ajjjjj – wydarła się na całe gardło – ajajaj, Mayur! Mayur, chodź tu szybko! – Ty zwierzaku – wściekł się Papa – patrz, kobito, na siebie! Jesteś zwykły dzikus. Tylko słabi tak… Madame, przestać, ale już! Lecz pięści i przekleństwa Mallory wciąż śmigały, nie słabnąc. – A ty jesteś szumowiną! – odwrzasnęła. – Plugastwo! A masz… Papa musiał zrobić kolejny krok w tył. Aż się zdyszał, próbując unieruchomić jej ramiona. − Wynocha z mojego domu! – zagrzmiał. – Non – odwrzasnęła Mallory – to ty się wynoś! Wynoś się z mojego kraju, ty… ty imigrancki brudasie! W tej chwili Madame z całej siły pchnęła Papę. To pchnięcie odmieniło moje życie. Papa cofnął się o kolejne dwa kroki, potrącił mnie niechcący, a ja z całej siły wyrżnąłem w kuchenkę. Rozległ się wrzask. Wiatraki ramion. Dopiero wiele dni później zdałem sobie sprawę, że blask, który ujrzałem, to pełznące po mojej tunice płomienie.
Rozdział dziesiąty
P
amiętam wycie syreny karetki pogotowia, falowanie kroplówki nad głową i zatroskaną twarz ojca, gdy mi się przyglądał. Kolejne dni rozpłynęły się we mgle niepamięci – to była niewiarygodna podróż otumanionego lekami przez świat ten i tamten. Dziwna mieszanka doznań: metaliczny posmak w zaschniętych ustach, popękane wargi po narkozie i kakofonia dźwięków, zawodzeń babki i cioci czy sióstr, pełniących straż przy moim łóżku. Potem znów nierealnie długa podróż na salę operacyjną po kolejny przeszczep skóry. Lecz wkrótce zapanowała charakterystyczna, szpitalna monotonia. Ból nieco ustąpił. Złakniony, doceniałem tace samos, dostarczane z obozu Haji. No i był ze mną on. Zawsze w rogu pokoju. Mój ojciec. Nieruchoma, zwalista postać o mocno zaciśniętych ustach; z małą Zainab na kolanie niemo wpatrywał się we mnie czarnymi oczami. Wreszcie, pewnego dnia, ostaliśmy się w pokoju tylko we dwóch. Siedział rumiany przy łóżku i graliśmy na mojej tacy w tryktraka. Sączyliśmy herbatę, jak to mieliśmy we zwyczaju wieki temu przy Napean Sea Rd, w życiu, które teraz wydawało się nam tak odległe. – Kto się zajmuje gotowaniem? – Nie martwże się. Wszyscy pomagają. Dajem radę. – Mam pomysł na nowe danie… Papa pokręcił odmownie wielką głową. – Bo co? – Bo wracamy do Londynu. Rzuciłem kostką i wyjrzałem przez okno. Szpital znajdował się w dolinie jednego z łańcuchów górskich, okalających Lumière. Patrzyłem na te same Alpy Jury, które mogłem też obserwować z mojego pokoju na strychu Maison Mumbai. Była zima. Lasy sosnowe oprószył śnieg. Sople zwisały z rynny, znad szpitalnego okna, jak przejrzyste sztylety. Harmonijne piękno, nieskazitelne i czyste, wyzwoliło łzy, które po prostu, choć trudno to wyjaśnić, pociekły w dół mojej twarzy. – Co? Czego płaczesz? Lepiej wrócić do Londynu. Oni nam tu nie dadzą żyć. Głupi byłem, że myślim inaczej. Spójrz na siebie. Zobaczże, co mój upór z tobą zrobił… Nagle paroksyzm ojca przerwało stukanie do drzwi. Otarłem oczy, a Papa zawołał: – Chwileczkę! – ktokolwiek się dobijał, musiał poczekać. Podszedł i ucałował mnie w czoło, w nieuszkodzoną skórę. – Dzielny z ciebie chłopak – wyszeptał – lecz w końcu jesteś Haji. Gdy Papa otworzył drzwi, zasłonił sobą wejście. Lecz wciąż trochę widziałem nad jego
ramieniem. Na progu stali Monsieur Leblanc i Madame Mallory. Szefowa kuchni Le Saule Pleureur ubrała czekoladowy, wełniany kostium, a z przewieszonego na jej ramieniu wyplatanego kosza sterczał bukiet róż. Za nią, na szpitalnym korytarzu, siedzieli Cioteczka, wujek Mayur i Zainab. W ciszy obserwowali scenę. W martwej ciszy – jakby wchłonęli całą kakofonię szpitalnych dźwięków. – Jak śmiecie przychodzić? – Papa z niedowierzaniem kręcił głową. – Wstąpiliśmy zobaczyć, jak się miewa. – O to się nie martwi – zacisnął usta, zdegustowany. – Wygrali. Wy wygrali. Opuszczamy Lumière. A teraz iść sobie. Nie obrażać nas obecnością. Papa z hukiem zamknął drzwi. Lecz utknął, jak bestia w klatce. Wiercił się, przemierzając mój szpitalny pokój i załamując ręce, jak wtedy, gdy zginęła mama. – No patrz, jaką czelność ma ona kobita. Co za hucpa. Mallory natychmiast się zdenerwowała. Próbowała dać Zainab róże i ciasto, ale Cioteczka syknęła na dziewczynkę i Zainab skuliła się jej na kolanach. – Przykro nam, że tyle macie przez nas zgryzoty – dał do zrozumienia Monsieur Leblanc znieruchomiałemu wujkowi Mayurowi. – Właściwie racja. Za późno na kwiaty. Po czym wrócili do citroëna na szpitalny parking. Nie wymienili ani słowa, gdy Leblanc odpalał samochód, ani kiedy zawracali na A708, wiodącą z powrotem do Lumière. Ale w końcu... – Cóż – wydukała Mallory – próbowałam. To nie moja wina… Nie miała na tyle wyczucia, żeby się zamknąć. I wtedy jej kontestacje przerosły nawet Monsieur Leblanca. Po prostu wyraziła o jedną niewłaściwą uwagę za dużo. Leblanc depnął mocno po hamulcu i samochód z poślizgiem zatrzymał się na poboczu. Odwrócił ku Madame Mallory tak spąsowiałą twarz, aż szefowa kuchni obronnym gestem położyła dłoń na piersi. Widziała, że nawet koniuszki jego uszu pulsowały czerwienią. – Co, Henri? Jedź. Leblanc spojrzał na nią wymownie i pchnął jej drzwi, otwierając je. – Wynocha. Możesz się przejść. – Henri! Oszalałeś? – Spójrz, spójrz, co wyczyniasz ze swoim życiem – wysyczał, teraz znów blady z wściekłości. – Masz tyle szczęścia. A co dajesz światu w zamian, poza egoizmem? – Myślę… – I to jest właśnie problem, Gertrude. Myślisz o wiele za dużo i wyłącznie o sobie samej. Jest mi za ciebie wstyd. A teraz wynocha. Po prostu ani chwili dłużej nie zniosę twojego widoku. Monsieur Leblanc nigdy wcześniej nie mówił do niej w taki sposób. Nigdy. Była wstrząśnięta. Nie poznawała go. Lecz nim zdołała przeanalizować bieg wypadków, Leblanc obszedł samochód i wyciągnął ją za ramię na drogę. Wskoczył na tylne siedzenie auta i tym razem wyłonił się z koszem Mallory, szorstko wpychając go w ramiona przelękłej szefowej. – A teraz won do domu – uciął lapidarnie. Po czym citroën pomknął wiejską drogą w kłębach niebieskich dymów z wydechu. – Jak śmiał mnie tu tak zostawić? – Mallory przestępowała na lodzie z nogi na nogę. – Jak śmiał tak się do mnie zwracać? Odpowiedziała jej cisza śnieżnych zasp. – Czy on oszalał? Stała tak się złoszcząc i nie dowierzając jeszcze przez jakiś czas. Wreszcie rzeczywistość zaczęła do niej docierać. Rozejrzała się po zimowym krajobrazie, aby
ustalić położenie. Znajdowała się na skraju zmrożonego pola. Skryte pod lodem, osnute ciemnymi chmurami szczyty zimno spoglądały na nią w dół. W łożysku doliny podnosiła się wątła, szarawa mgła, lecz wciąż na jej odległym krańcu mogła dostrzec dwie chaty, jakieś stodoły i wiry dymu, unoszące się z krytych gontem dachów. No tak, pomyślała, gospodarstwo Monsieur Bergera. Nie tak źle. Mogłaby wykorzystać tę sposobność, żeby sprawdzić udka z dziczyzny, a przy okazji poprosi starego rolnika, aby odwiózł ją do Lumière. Madame Mallory rozpoczęła marsz przez dolinę. Kruk rozgrzebywał na polu zmrożone ściernisko, kracząc. Lecz im dalej wędrowała boczną dróżką, wiodącą ku gospodarstwu pana Bergera, tym bardziej zlodowaciałe samopoczucie kruszyło jej nastrój. A co, jeśli mnie porzuci? – pomyślała nagle. – Co pocznę bez Henriego? Brnęła dalej przez śnieg i lód w botkach ledwo po kostkę. Lecz dwa gospodarstwa na odległym krańcu doliny jakby się w ogóle nie zbliżały. Przekroczyła czarny strumień, przecinając zaspę śnieżną; minęła stary skład armii, wykorzystywany dawniej podczas manewrów czołgów, i opuszczony zagajnik bezlistnych brzóz, samotnych na tym martwym polu. Gdy stara dróżka zakręciła po linii wzgórza, wyszła prosto na przydrożną kapliczkę. Była malutka i odchodziła z niej farba. Mallory dziarsko maszerowała już od czterdziestu minut, więc przystanęła, aby złapać oddech. Oparła się o bramkę. W kapliczce dostrzegła ławkę. Mogłaby na niej usiąść i odpocząć. ikt nie wie na pewno, co się wydarzyło w tej kapliczce. Prawdopodobnie sama Mallory tego nie rozumie. Przez wiele lat się zastanawiałem, co też się pojawiło w tym zapomnianym przybytku wiary, wyobrażałem to sobie, i zapewne scena, jaką zrekonstruowałem w swojej głowie, niewiele odbiega od prawdy. Wyobrażam sobie Madame Mallory, jak sztywno przysiada na jakiś czas na samotnej ławie kapliczki, na kolanach stawia wiklinowy kosz i patrzy w górę, na zmyte malowidło naścienne z ostatnią wieczerzą Chrystusa na przeciwległej ścianie. Uczniowie, wypłowiali od pochmurnych ulew, łamią się chlebem. Postacie spowija mrok, to już tylko niewyraźne smugi w ciemnościach, a jednak ona wciąż potrafi dostrzec na zastawionym stole miskę oliwek, dzban wina, bochen chleba. Powietrze kapliczki jest ciężkie od mrozu i stęchłej zgnilizny. Drewniany krucyfiks stoi sztywno, bezmyślnie wyprostowany. Niezapaloną lampkę oliwną z boku kamiennego ołtarza więzi zroszona sieć pajęczyn. Żadnych kwiatów, żadnej stopionej świecy ani nawet wypalonej zapałki. Żadnej oznaki ludzkiego życia. Wtedy Madame zdaje sobie sprawę, że kapliczka wymarła; że tę zaniedbaną przestrzeń dawno temu opuścił wszelki religijny kontekst. I gdy tak Mallory siedzi sztywno na ławce, ściskając ten kosz, co spoczywa na kolanach, jej duszę nawiedza paraliżująca myśl: jaki chłód w tej izbie, dobry boże. Jaki tu chłód… Ta świadomość jest nie do zniesienia, więc – przecież jest tym, kim jest – stara się zwalczyć poczucie dyskomfortu. Szpera w koszu, szukając zapałek. Krzesze jedną i pochyla się w przód, aby dać nieco życia lampce przy ołtarzu. Ten mały gest odmienia wszystko, bo kiedy rozpalona główka zapałki zetknęła się z knotem oliwnej lampki, kaplica odmieniła się w wirze nowych świateł i roztańczonych cieni. Krucyfiks zyskał inny wymiar. Zmizerniały, torturowany mężczyzna rozpaczliwie ją błagał z rozwartymi ramionami. Pajęcze sieci zadrgały, jak morskie sieci pełne ryb, walczących o darowanie życia, a przyłapana w blasku mysz pierzchła za ołtarz. Mallory zastanawia się, czy to możliwe, że zwariowała, bo nagle słyszy jakiś głos, wściekły głos swego ojca, sprzed wielu lat, rozkazujący małej dziewczynce. Czoło pokrywają jej koraliki potu, lecz
N
jest zbyt przerażona, aby się poruszyć. Mobilizuje całą swoją siłę i unosi wzrok ku sklepieniu, desperacko poszukując wybawienia. Światło lampki odmieniło też ostatnią wieczerzę. Chrystus i jego uczniowie tkwią w znanych pozach, a ich ubrania iskrzą się teraz liniami złotej i srebrnej farby, odbijającej blask. Lecz to nie wymizerowany Chrystus, ospale wpatrujący się gdzieś ponad horyzont, przykuwa jej uwagę, lecz sam stół. Nie z rzadka zastawiony oliwkami czy chlebem, jak pierwotnie przypuszczała, lecz z jękiem uginający się pod ucztą. Figi w porto. Biała gruda koziego sera. Udo pieczonej baraniny i talerz ziół. A ponad nim obrana cebula. I łeb dzika na tacy. I te oczy dzika, wpatrzone w nią. Zdekapitowany ryj, zaciekawiony i pełen życia. Roztrzęsiona Mallory, zawsze tak dzielna, zmusza się, aby rezolutnie odwzajemnić spojrzenie zwierzęcia. I gdzieś w głębi tych małych, błyszczących oczek dostrzega bilans swego życia, niekończącą się listę winien o r a z ma, osiągnięć i porażek, małych aktów uprzejmości i prawdziwych aktów okrucieństwa. I wreszcie płyną łzy, kiedy tak patrzy za siebie, choć niezdolna pojąć wszystkiego aż do końca, lecz i bez tego zdaje sobie sprawę z jednoznacznie ujemnego bilansu. Wie, że już dawno temu przestała zarabiać, a długi jej próżności i samolubstwa wciąż narastały. I wreszcie w kapliczce rozbrzmiał jej niepowstrzymany płacz, jej błaganie o litość. A jedynym ich świadkiem był malowany dzik o psotnym, okraszonym szablami uśmiechu.
Rozdział jedenasty
B
yło już po kolacji, gdy Madame Mallory wślizgnęła się do mojego szpitalnego pokoju. Pozwoliłem oczom na odpoczynek, więc spędziła kilka minut niewykryta, cicho studiując moją pierś, ramiona i szyję, wszystkie mozolnie owinięte bandażami. Lecz przede wszystkim przyjrzała się dłoniom. Po dłuższej chwili wyczułem jej niezwykłą siłę, podobnie jak w tę noc otwarcia restauracji, gdy gotowałem. Rozwarłem powieki. – Przepraszam – rzekła – nie chciałam, aby do tego doszło. Na zewnątrz zaczęło padać. Mallory pozostawała częściowo w cieniu, lecz mogłem dostrzec zarys koka, muskularne ramiona i jej znak szczególny, wiklinowy kosz – bohater dnia poprzedniego. To był, właśnie sobie zdałem z tego sprawę, pierwszy raz, kiedy w ogóle ze sobą porozmawialiśmy. – Dlaczego nas nienawidzisz? Usłyszałem, jak ciężko wzięła oddech. Lecz nie odpowiedziała. Zamiast tego podeszła do okna i wyjrzała w ciemność. Po czarnym szkle osuwał się płaszcz wody. − Ręce masz w porządku. Nieuszkodzone. – Nie. – Będziesz więc miał w rękach wciąż to samo wyczucie. Nadal możesz gotować. Nie odpowiedziałem. Targały mną sprzeczne emocje i ściskało mnie w gardle. To oczywiście wspaniałe, że wciąż będę mógł gotować, lecz wszystkie problemy mojej rodziny spowodowała ta właśnie kobieta, czego nie mogłem jej wybaczyć. Przynajmniej jeszcze nie wtedy. Madame Mallory wyciągnęła z koszyka paczuszkę. Morelowe i migdałowe łakocie. − Proszę, spróbuj jednego z moich ciast – zaproponowała. Usiadłem prosto, a ona się pochyliła, aby ubić poduszki za moimi plecami. – Powiedz – rzekła, odwracając się tyłem do mnie i znów spoglądając za okno – jaki smak czujesz? – Nadzienie morelowo-migdałowe. – Coś jeszcze? – Cóż, jest też cienka warstwa gałki muszkatołowej i mus pistacjowy. No a glazurę wykonano z żółtek oraz miodu. Poza tym dodałaś – niech pomyślę – czy to migdały? Nie. Już wiem, wanilia. Nasiona wanilii starte na puder, dodane prosto do ptysiowego ciasta. Madame brakło słów. Nadal spoglądała za okno. Deszcz spływał po tafli szyb, jakby łkała tam w górze jakaś bogini o złamanym sercu. A kiedy wreszcie się odwróciła, jej oczy błyszczały jak hiszpańskie oliwki. Lekko uniosła jedną
brew i nieruchom*o wpatrywała się we mnie w tym mroku, aż nagle zdałem sobie sprawę, że mam kulinarny odpowiednik słuchu absolutnego. Wreszcie Mallory położyła nawoskowany papier z ciastem na przenośnej szpitalnej tacy. – Dobranoc – rzekła – wszystkiego dobrego. Parę chwil później była już za drzwiami. A ja natychmiast odetchnąłem tak głęboko, aż powietrze w pokoju się poruszyło. Dopiero wtedy, gdy upewniłem się, że poszła sobie na dobre, zdałem sobie sprawę, jak niewiarygodnie spięty i sur mes gardes byłem w jej obecności. Lecz już sobie poszła. Wielki ciężar się ulotnił. A ja z powrotem zatonąłem w łóżku i zamknąłem oczy. Cóż, a więc to tak, rozmyślałem sobie. Późno w nocy, kiedy Mallory wróciła do Le Saule Pleureur, jadalnia była pełna. Monsieur Leblanc stał w swoim tradycyjnym miejscu, przy wejściowym kontuarze, witając gości i prowadząc ich do stolików. Białe kurtki młodszych kelnerów migały szybko obok okna, iskrzyły się srebrzyste kopułki, unoszone wysoko w labiryncie nakrochmalonych, lnianych obrusików. Mallory dostrzegła to wszystko jeszcze na zewnątrz, stojąc po kostki w śniegu i w ciszy zaglądając przez rozświetlone okna nad skalnym ogrodem. Patrzyła, jak kelner od win ogrzewał brandy, gdy Le Comte de Nancy Selière się śmiał, a jego wykończony złotem ząb błyszczał w świetle. Obserwowała, gdy książę uniósł do ust kawałek pikantnego chleba ananasowego, a jego podstarzałą twarz przepełniła nagle hedonistyczna przyjemność. Mallory uniosła dłoń do gardła, poruszona nagle tak, aż odebrało jej mowę na widok dzieła swego życia, funkcjonującego w tę noc elegancko, bez wysiłku. Przez jakiś czas po prostu stała w bezruchu na mrozie, w mroku. Z ukrycia obserwowała, jak personel z całej duszy angażował się w życie restauracji i jej klientów, aż wreszcie wyczerpanie po wydarzeniach dnia ustąpiło z jej zmęczonych stawów. Rozluźniła się. Nim u św. Augustyna wybiła północ, Mallory wdrapała się po schodach od zaplecza na swoje poddasze. Ciało i dusza poddały się wreszcie rytmom nocy. – Martwiłem się o ciebie – zbeształ ją następnego ranka Monsieur Leblanc. – Nie mogliśmy cię znaleźć. Myślałem, boże mój, co ja narobiłem? Co ja narobiłem? – Ah, cher Henri. Lecz tylko takie emocje Mallory potrafiła uzewnętrznić, po czym zajęła się guzikami swego kardiganu. – Nie zrobiłeś nic złego – rzuciła w końcu lekko – no, chodź, wracamy do pracy. Już niedługo Boże Narodzenie. Pora zgromadzić foie gras[38]. Madame Degeneret, dostawca foie gras do Płaczącej Wierzby, mieszkała na zboczu góry, powyżej Clairvaux-les-Lacs. Była zadziorną, starszą kobietą, około osiemdziesiątki, która utrzymywała swoje zaniedbane gospodarstwo dzięki fali dochodów pozyskiwanych z karmionej siłą setki mulardów. Kiedy więc Leblanc wtaczał auto na wyboisty podjazd starego gospodarstwa, brązowe kaczki, wysoko dźwigając głowy i kwacząc pod niebiosa, szybko człapały w tę i z powrotem po podwórzu. Stara Degeneret w szarych, wełnianych rajtuzach i niechlujnych swetrach, pochylona nad workiem karmy, jakby w ogóle nie zauważyła ich przyjazdu. Widok mruczącej pod nosem staruszki w tym samym miejscu, co zawsze, niezmiennie pochłoniętej opieką nad kaczkami, sprawił Mallory przyjemność. Pod wpływem tego impulsu nakłoniła Leblanca, aby odebrał foie gras, podczas gdy ona poczeka na zewnątrz z Madame Degeneret. To, oczywiście, było niezwykłe. Mallory zawsze obstawała przy osobistej ocenie jakości wątróbek. Nikt inny nie był w jej mniemaniu dość kompetentny. Lecz nim Leblanc zdołał zaprotestować, Mallory chwyciła stołek dojarki i już siedziała obok Madame Degeneret. Spoglądała, jak powykręcane
artretyzmem, guzłowate dłonie kobiety łagodnie wślizgują lej do karmienia w przełyk kaczki. Więc – cóż miałby powiedzieć? – Leblanc zniknął w bramie stodoły, gdzie młody pomocnik skubał i wykrwawiał tuzin kaczek przed wydobyciem cennej foie gras oraz magret. – Jak się pani miewa, Madame Degeneret? – zagaiła Mallory, wyciągając z rękawa swetra chusteczkę i dyskretnie wycierając nos. – Nie mogę narzekać. Staruszka wyciągnęła lej z ziarnem i chwyciła kolejnego rozwrzeszczanego ptaka. Lecz nagle zamarła, obejrzała znamię na nodze kaczki i pozwoliła jej odejść. – Ty nie. Sio. Uciekaj. Ptak zatrzepotał skrzydłami po dziedzińcu. I natychmiast pół tuzina kaczuszek ruszyło dziarskim krokiem za uwolnioną mamą. Mallory wolno splotła dłonie na kolanach. Zimowe słońce pieściło jej twarz. – A dlaczego ta nie? – spytała łagodnie. – Nie mogę. – Ale dlaczego? – Kilka tygodni temu – wyjaśniła Degeneret, prychając z pogardą – jakiś bezmyślny turysta za szybko wjechał na podwórze i zabił matkę tych sześciu kaczątek. Zwykle to oznacza koniec dla takich maluchów. Inne zadziobują je na śmierć. Lecz ta stara kaczka zaopiekowała się sierotami. Pozwoliła im się przyłączyć do własnych młodych. – Acha, rozumiem. – Non, non, madame. Tej kaczce dane będzie całe życie. Nie zabiję jej. Bo po co? Dla wątróbki? Nie mogłabym nocą usnąć. Wyobraź sobie. Ta kaczka okazała więcej uprzejmości niż ludzkie jednostki. Nie mogę mieć jej na sumieniu. I właśnie wtedy Leblanc wyłonił się ze stodoły z dwiema plastikowymi torbami foie gras, a Madame Mallory wstała ze stołeczka, niezdolna wypowiedzieć choćby słowo. apa odebrał mnie ze szpitala furgonetką Maison Mumbai. Droga minęła szybko i już pokonywaliśmy otwarte bramy posiadłości Dufoura. Przez dziedziniec ciągnęły się podłużne banery, witające mnie w domu. Tłum wszystkich, którzy dobrze mi życzyli, nie tylko rodziny, ale i z pięćdziesięciu mieszkańców Lumière, stał pod tymi banerami. Gdy przybyliśmy, zaczęli hałaśliwie klaskać, pokrzykiwać i gwizdać. Ja zaś poddałem się temu radosnemu nastrojowi, nawet spodobała mi się ta popularność. Otworzyłem więc drzwi furgonetki i machałem do nich jak ściągający z wojny bohater. Ten powrót do domu był naprawdę cudowny. Był Monsieur Iten z żoną; i Madame Picard. No i inni też. Mer z synem, moim nowym przyjacielem, Marcusem. I Madame Mallory. Wstąpiła tu prosto z gospodarstwa Madame Degeneret, bo – jak wieściła wszem i wobec – ma pilną sprawę. Papa i ja dostrzegliśmy ją w tej samej chwili. Wałęsała się na tyłach rozochoconego tłumu. I, jak się domyślacie, radosny nastrój diabli wzięli. Papa się wściekł i zachmurzył. Wszyscy odwrócili głowy, chcąc dojrzeć, w co się tak wpatruje. Tu wzdychano, a tam poszeptywano. Lecz Madame zignorowała wszystkich i ruszyła przed siebie. Tłum rozstępował się, robiąc dla niej przejście. – Nie jesteś mile widziana – zawołał Papa z furgonetki – idźże! – Monsieur Haji – odkrzyknęła Mallory, stając tuż przed nim – przyszłam tu prosić pana o wybaczenie. Proszę. Błagam pana, niech pan nie opuszcza Lumière.
P
Szeregi zebranych przeszedł szmer podniecenia. Papa wyglądał wspaniale. Zatrzymał się na stopniu furgonetki, górując nad nimi wszystkimi, lecz nie spojrzał na Mallory. Jak polityk zwrócił się bezpośrednio do tłumu: – Teraz chce, żeby my zostali, naaa? – wrzasnął. – Lecz czas minął. Za późno. – Mais non. Nie jest za późno – odrzekła, choć on wciąż na nią nie patrzył, mimo że stała teraz właściwie u jego stóp. – Proszę. Chcę, żebyście zostali. I chcę, żeby Hassan przyszedł do mnie, pracować w mojej restauracji. Nauczę go kuchni francuskiej. Zapewnię mu odpowiednie wykształcenie. Serce mi zamarło. Prośba, abym przyszedł do niej, pracować dla niej, sprawiła w końcu, że Papa spojrzał w dół, na sławetną szefową kuchni. – Całkiem szalona kobita. Nie, gorzej, chora. Za kogo ty się mieć? – Ah, merde, nie bądź takim głupkiem… Lecz urwała, widocznie próbując okiełznać temperament. Wzięła głęboki wdech i spróbowała od nowa: – Słuchaj, posłuchaj wreszcie, co mówię. To szansa dla twojego syna, aby stał się naprawdę wspaniałym francuskim szefem kuchni, człowiekiem smaku, artystą swego rodzaju, nie tylko kucharzem curry z hinduskiego bistro. – Aaaaaa! Ty nic nie łapiesz. Papa dał krok w dół, schodząc z furgonetki. Agresywnie wypiął swe wielkie brzuszysko. – Co z tobą?! – zawołał, krok za krokiem spychając ją przez tłum ku bramie. – Nie słyszysz, co ja mówić? No? Nie znosim cię tu, jałowa starucho! Nie chcemy mieć nic do czynienia. Kiedy skończył tyradę, była już z powrotem na brukowanej ulicy. Sama. A my na dziedzińcu drwiliśmy z niej, gwiżdżąc. Mallory uśmiechnęła się lekko. Założyła niesforne siwe kosmyki za ucho i w pojedynkę ruszyła ku swojej restauracji. Odwróciliśmy się do niej plecami i weszliśmy do środka. Lecz nie byłbym z wami do końca szczery, gdybym nie wspomniał o niewielkim kłębuszku żalu, jaki zagnieździł się gdzieś w dołku mojego żołądka, kiedy odrzuciliśmy niewiarygodną propozycję Mallory i powróciliśmy do rozgardiaszu świętowania mojego powrotu do domu. ecz Madame Mallory nie była solo. Zza kotar restauracji obserwował wszystko Monsieur Leblanc. Ruszył szybko, aby powitać ją w drzwiach wejściowych. Czule ujął jej rękę. Lecz nikt, kto widział tę pochyloną łysiejącą głowę, nie dostrzegłby w tkliwym pocałunku w dłoń nic ponad najgłębszy respekt i sympatię. Lecz w chwili, gdy usta musnęły grzbiet jej dłoni, Madame odkryła głębię miłości i poświęcenia Leblanca. Wzięła głęboki oddech, kładąc dziewczęco dłoń na piersi. Mallory wreszcie zrozumiała, jak wielkie ma szczęście w życiu, jak los jej sprzyja, że ma tak dobrego i uczciwego przyjaciela u boku… że chodzi właśnie o to dyskretne wsparcie, które dawało jej poczucie, że w imię sprawiedliwości wytrzyma wszystko. A my nadal hasaliśmy pod błyskającymi lampami disco w restauracji. Nikt z nas nie zwrócił uwagi na to, co zaszło w przestrzeni dziedzińca, za drzwiami Maison Mumbai. Nikt poza starą, obłąkaną Ammi. Ta zaś wykolebała się z garażu, nawijając sama do siebie bóg jeden wie o czym, i niemal weszła na Madame Mallory. Ammi krążyła, kiedy szefowa kuchni spokojnie ustawiała drewniane krzesło na środku wybrukowanego podwórca. Pod krzesłem upchnęła trzy wielkie butle wody Evian.
L
Mallory usiadła i splotła dłonie na brzuchu. Kolana przykryła derką w szkocką kratę. Słońce zachodziło nad Alpami. – Czego? – sapała Ammi, wypuszczając kłęby dymu ze swej fajki. – Czego ty tu? – Siedzę. – Ha! – podskoczyła Ammi – Dobre miejsce. I dalej obchodziła ją wkoło. Lecz być może coś się przebiło do jej zamulonego mózgu, bo w końcu ruszyła na imprezę, przemknęła mimo karuzeli ciał i stuknęła paluchem kurtę Papy. – Gość. – Co ty mówim? Jaki gość? – Tam. Gość. Papa otworzył frontowe drzwi. Chłodny wietrzyk przemknął korytarzem. Jego ryk, mówię wam, sprawił, że impreza zamarła. – Głucha jesteś? Szalona jesteś? Mówiłem ci, masz się wynosić! Wszyscy się wysypaliśmy na zewnątrz, na oblodzone schody, chcąc zobaczyć, o co chodzi. Madame Mallory wpatrywała się przed siebie, jakby cały czas tego świata należał do niej. – Nie ruszę się – odparła spokojnie – nie ruszę się, dopóki nie pozwolisz Hassanowi dla mnie pracować. Papa zaśmiał się, a wielu na schodach przyłączyło się do niego w tym sztucznym rechocie. Lecz nie ja. Nie tym razem. – Szalona kobita – parsknął Papa. – Bez szans. Róbże, co chcesz. Możesz tam zostać. Aż zgnijesz. Pa, pa. Zamknął drzwi, a my wróciliśmy do naszej małej uroczystości. Młodym wieczorem imprezowicze się rozeszli. Goście wychodzili frontowymi drzwiami, gawędząc ze sobą, i nagle zaskoczeni stawali w obliczu Madame, wciąż siedzącej w centrum naszego dziedzińca. – Bonsoir, Madame Mallory. – Bonsoir, Monsieur Iten. reszcie zamieszanie wywołane powrotem, mnie przytłoczyło. Wspiąłem się po schodkach do swojego pokoju, podczas gdy reszta rodzina zajęła się obowiązkami, rozdysponowanymi przed wieczornym posiłkiem. Tak strasznie się cieszyłem, że znów przebywam wśród znanych gratów, we własnej sypialni w wieżyczce, gdzie był mój kij do krykieta, plakat z Che Guevarą i moje płyty CD. Świat mógł poczekać. Ułożyłem się na łóżku, nazbyt zmęczony, aby choć zakopać się pod kołdrą. Wieczór gasł, kiedy się obudziłem. Na dole, w jadalni, królował gwar. Podszedłem do okna. Z dachowej rynny siąpiła woda. A ona wciąż tam była; na dole, opatulona w ciężki płaszcz. Ktoś już przykrył ją kocami. Tkwiła więc tam, zagrzebana pod nimi jak przemarznięty wędkarz, nieustępliwie czekając w noc. Głowę owinęła flanelowym szalem. Pamiętam, jak z każdym oddechem z jej twarzy wzbijała się kolumna pary. Goście przybywali do restauracji, niepewni, jak powinni się zachować w tak nietypowej sytuacji. Zatrzymywali się na nerwowe pogawędki, a potem szli dalej, znów życząc jej wszystkiego dobrego, gdy około północy udawali się do domów. – Wciąż tam jest? Odwróciłem się. Mała Zainab w piżamie tarła rączkami oczy. Wziąłem ją delikatnie w ramiona i usiedliśmy w okiennej wnęce. Patrzyliśmy w dół, na żałosną postać na dziedzińcu. Siedzieliśmy tam przez jakiś czas, jakby w transie, aż w końcu usłyszeliśmy dziwny hałas, różny od restauracyjnego dzwonka – rodzaj nieprzyjemnego trajkotu. Zdaliśmy sobie sprawę, że to Ammi prowadzi jeden ze swoich niekończących się dialogów z przeszłością. Wyszliśmy na korytarz, aby pomóc jej się wyrwać
W
z tego kołowrotu myśli. Papa. Wyglądał przez górne okno, skryty za kotarami. Usłyszeliśmy, jak szepcze: – Co zrobić, Tahiro? Co powinienem zrobić? – Papo… Puścił róg zasłonki i dał susa w tył. – Czego? Czego mnie tak straszycie? Spojrzeliśmy z Zainab po sobie. Papa minął nas i poczłapał w dół schodów. adame Mallory przesiedziała na krzesełku całą tę noc i cały kolejny dzień. Wieści szybko się rozeszły i jej strajk głodowy stał się w dolinie tematem dnia. Do południa tłum w trzech rzędach gromadził się u bram Maison Mumbai. O czwartej po południu pojawił się miejscowy dziennikarz z Le Jura. Długie obiektywy utkwiły między sztachetami, wycelowane w skurczoną postać, z determinacją siedzącą na środku dziedzińca. Gdy ujrzał to Papa – a zerkał przez górne okno korytarza – kompletnie się wściekł. Jego wrzask usłyszeliśmy we wszystkich zakamarkach domu. Pognał ciężko głównymi schodami i wypadł frontowymi drzwiami. – Wynocha! – zawołał – Już! Sio! Lecz miejscowi nawet się nie oderwali od drugiej strony bramy. – Nie jesteśmy na twoim terenie. I możemy tu zostać. Miejscowe chłopaki drwiły z niego, skandując w głos: Haji jest tyranem! Haji jest tyranem! – Panie Haji! – zawołał reporter. – Dlaczego traktuje ją pan tak podle? Twarz Papy zadrżała w niedowierzaniu. − Ja traktuję ją podle? To ona chcieć zniszczyć mój interes! Syn prawie zabity! – To był wypadek – wtrąciła Madame Picard. – Ty też? – zapytał z niedowierzaniem. – Przebacz jej. – To tylko stara, niemądra kobieta – dorzucił ktoś inny. Papa zgniewał się na motłoch. Odwrócił się i ruszył ku Madame Mallory. – Przestań! Przestań, ale już! Przeziębiszże się. Za staraś na bzdury. I była to prawda. Starsza kobieta już całkiem zesztywniała. Kiedy odwróciła głowę, cały tors musiał podążyć za tym ruchem. – Pozwól Hassanowi dla mnie pracować. – A zamarzajże tu na śmierć. Dalejże. Ja stawiam. amiętam noc przed zwrotem akcji. Znów siedziałem z moją drobną siostrzyczką Zainab w oknie na wieży. Obserwowaliśmy w świetle księżyca podstarzałą Francuzkę na dziedzińcu, jej owinięte ramiona. Nawet się nie poruszyła. Księżycowy blask i skłębione chmury tkwiły u jej stóp, uwięzione w odbiciach kałuż na nierównym brukowanym placu. – Co się z nią stanie? – zapytała Zainab. – Co się z nami stanie? Potargałem jej włosy: – Nie wiem, moja mała. Nie wiem. Lecz to wtedy zmieniłem stronę i potajemnie zacząłem kibicować staruszce. Mała Zainab musiała to wyczuć, bo pamiętam, jak ścisnęła moją dłoń i przytaknęła, tak jakby i ona właśnie zrozumiała, co należy zrobić. ej nocy Papa się wiercił i przewracał w łóżku. Trzykrotnie wstawał, żeby wyjrzeć przez okno Tym, co najbardziej doprowadzało go do pasji, była świadomość, że Mallory stawia bierny
M
P
T
opór, aby uzyskać to, na czym jej zależy. Dzięki takiej metodzie Ghandi stworzył współczesne Indie, więc nie mógł znieść, po prostu wkurzał się, kiedy właśnie tę metodę ona stosowała przeciwko nam. Mówię wam, Papa mało nie wykipiał. Przez całą noc zapadał w upiorny półsen, aby za chwilę się z niego wyrwać, mamrocząc coś do siebie na granicy świadomości. Około czwartej rano na korytarzu rozległo się skrzypienie. Ja w swoim pokoju, a Papa w jego natychmiast wstaliśmy, słysząc ten hałas. Wygramoliliśmy się z łóżek, żeby sprawdzić, ki czort. – Też to słyszysz? – szepnął, gdy skradaliśmy się korytarzem. Nocne koszule łopotały w mroźnym powietrzu. – Tak. Schodami sunęły w mrocznym poblasku świetliste postacie. – Co wyprawiacie?! – wydarł się Papa, włączając żyrandol nad głowami. Cioteczka z Ammi krzyknęły i upuściły talerz. Odłamki rozsypały się po stopniach. Trzy kawałki naan i butelka Evian potoczyły się na środek klatki schodowej. Twardo mierzyliśmy wzrokiem dwie winowajczynie. Ammi kurczowo ściskała nocnik. – Komu to? Komu to?! – Jesteś zwierzakiem, Abbasie – rzuciła Cioteczka wyzywająco. – Biedna kobieta umiera z głodu. Zabijesz ją. Papa mocno chwycił Ammi i Cioteczkę za przedramiona i zagnał je z powrotem po schodach na górę. – Wszyscy do łóżek! – wrzasnął – Jutro kobitę wywalim. I finał. Tak być nie może. Ona obrażać pamięć o Ghandi, stosować jego technika. Oczywiście później nikt już nawet nie zmrużył oka. Z pierwszym brzaskiem wszyscy byliśmy na nogach. Obserwowaliśmy, jak Papa spaceruje w tę i z powrotem przed telefonem. Wreszcie powolny zegar na jego ręce wskazał upragnioną godzinę i Papa zadzwonił do biura swego prawnika. Żądał przyjazdu policji i zabrania Mallory z prywatnego terenu. Całą rodzinę ogarnęło przygnębienie. Ponuro dziabaliśmy śniadanie na talerzach, a Papa mówił i mówił, i mówił do słuchawki. Tylko Ammi jadła z apetytem. Lecz Zainab – o czym dowiedzieliśmy się tego ranka – Zainab ulepiono z tej samej gliny, co tatę. Moja mała siostra podeszła do Papy, gdy tak się darł do telefonu, i bez cienia strachu pociągnęła go za kurtę. – Przestań, Papo. Nie podoba mi się to. Wyraz jego twarzy, mój boże, był okropny. Szybko podszedłem i wziąłem ją za rękę. – Tak, Papo. Czas już przestać. I to teraz. Zawsze będę pamiętał tę chwilę. Zamarł z otwartymi ustami, z ciałem skręconym w dziwnej pozycji, w trakcie rozmowy telefonicznej, w pół odwrócony do dwójki swoich dzieci. Staliśmy z Zainab przed nim uparcie przez jakiś czas i tyle. Spodziewaliśmy się wrzasku czy klapsa, lecz on zwrócił się do telefonu i oznajmił prawnikowi, że oddzwoni. – Co mówita? Bom chyba się przesłyszał. – Papo, jeśli Hassan zostanie francuskim szefem kuchni, a my na stałe tutaj zamieszkamy, to będzie nasz dom. No i dobrze. Jestem zmęczona przeprowadzkami, Papo. Nie chcę wracać do dżdżystej, starej Anglii. Tu mi dobrze. – Mama chciałaby, abyśmy przestali tak gnać – dodałem. – Nie słyszysz jej, Papo? Wpatrywał się w nas zimno, jakbyśmy go zdradzili, lecz stopniowo ta hardość znikała z twarzy.
Był w tym jakiś cichy cud, jakbym patrzył na schłodzony płat gęsiego tłuszczu, wolno się topiący na gorącej patelni. órskie powietrze było rześkie i czyste, jak pierwszego dnia, kiedy przybyliśmy do Lumière, trzy miesiące temu. Słynne miejscowe poranne światło operowało pracowicie, okraszając szczyty różem, fioletem i ciepłymi brązami. – Madame Mallory – szorstko zawołał Papa przez dziedziniec. – Proszę przyjść i zjeść z nami śniadanie. Lecz szefowa kuchni nie miała już nawet siły odwrócić głowy. Jej skóra była śmiertelnie biała, za to nos, o ile sobie przypominam, mocno czerwony i opuchnięty. Z czubka zwisały kropelki śluzu. – Obiecaj – wyskrzeczała słabo, wciąż nieustępliwie wpatrując się w dal przez niewielki otwór między warstwami koców – obiecaj, że Hassan będzie dla mnie pracował. Twarz Papy pociemniała z gniewu wobec uporu kobiety. Znów był krok od wybuchu, lecz mała Zainab – to jego przyboczne sumienie – stała tuż-tuż, szarpiąc go ostrzegawczo za rękaw. Papa wziął głęboki oddech i srodze westchnął. – Hassanie, co myślim? Chcesz francuskiego kucharzenia? Chcesz pracować dla kobity? – Niczego w świecie bardziej nie pragnę. Sądzę, że gorliwość deklaracji zabolała go wręcz fizycznie. To nieomylne wezwanie, przemawiające moim głosem przeznaczenie sprawiło, że przez kilka chwil nie był w stanie nic zrobić. Wpatrywał się bacznie w pęknięcia bruku pod swoimi stopami, trzymając się małej Zainab, żeby nie zabrakło mu sił. Lecz gdy upłynął czas, jakiego potrzebował, uniósł głowę. Ten mój Papa był w gruncie rzeczy dobrym człowiekiem. – Dobra, kobito... Moje słowo, Madame. Hassanie, musisz pracować w kuchni Le Saule Pleureur. Radość eksplodowała we mnie jak śmietanka ubijana do ciasta religieuse. Lecz twarzy Mallory nie spowił arogancki uśmieszek zwycięzcy. Spokorniała. Jakby czuła coś pokrewnego uldze i posępnej wdzięczności, co w jakiś sposób korelowało z poświęceniem mojego ojca. I sądzę, że Papa to docenił, gdyż oparł stabilnie stopy dla równowagi i zaoferował jej wyciągnięte dłonie. Pamiętam też świetnie moment, kiedy podała mu swoje dłonie. Papa ją pociągnął, aby wstała, co okrasiła lekkim stęknięciem. Pamiętam sposób, w jaki moja nowa maîtresse bez pośpiechu, za to z jękiem dźwignęła się z ustawionego na dziedzińcu krzesełka. Tak, to też pamiętam. tało się. Kolejnego dnia Cioteczka i Mehtab pomogły mi się spakować i ruszyłem na drugą stronę ulicy, pokonać dzielący nas dystans. Ta podróż, długości raptem stu stóp, kosztowała mnie wiele emocji. Przeprawa z kartonową walizką w dłoni z jednej strony bulwaru Lumière na drugą. Witała mnie przyprószona bielą wierzba, ciemne okna, koronkowe zasłonki i eleganckie wejście. Nawet wiodące do niego wypaczone, drewniane poręcze trąciły znamienitą francuską tradycją. Tam właśnie, na kamiennych stopniach Le Saule Pleureur, czekała starsza para w białych fartuchach. Zamknięta Madame Mallory i uprzejmy Monsieur Leblanc z wyciągniętymi rękami witali swego dopiero co adoptowanego syna. Przyszedłem do nich, do mojego przybranego domu, aby dorosnąć. Aby spędzić ten krnąbrny wiek, studiując tajniki francuskich kulinariów i pomagając w kuchni. Opuściłem świat, z którego pochodziłem: małą Zainab, mokrooką Ammi, pomfret tikka i piwo Kingfisher, zawodzenia Hariharana, gorący olej pryskający z kadai i groszek, i imbir, i chili. A kiedy w żelaznej bramie mijałem Papę, co wcześniej czy później czyni każde nowe pokolenie, otwarcie załkał i obtarł białą chusteczką swą pooraną czasem twarz. Pamiętam, jakby to było wczoraj… i słowa, które do mnie wypowiedział, kiedy go mijałem: – Pamiętaj, słodki chłopcze, jesteś Haji. Zawsze o tym pamiętaj. Haji.
G
S
Podróż była tak krótka, tak szybka, lecz czułem się, jakbym kroczył z jednego końca Wszechświata na drugi; alpejskie światło wyznaczało mi drogę.
38 foie gras – pasztet z otłuszczonych gęsich lub kaczych wątróbek. Tradycyjna świąteczna potrawa kuchni francuskiej.
Rozdział dwunasty
M
ój pokój w Le Saule Pleureur znajdował się na samej górze, na końcu wąskiego korytarza, wiodącego też do mieszkania Madame Mallory. Zimą moja mnisia cela bywała przesadnie wychłodzona; latem z trudem znosiłem upały i duchotę. Łazienka była niżej, w połowie schodów, przy końcu korytarza. Tego dnia wprowadziłem się do Le Saule Pleureur. Stanąłem po raz pierwszy w pokoju na strychu całkiem sam. To miejsce miało się stać moim domem w nadchodzących latach. Pachniało starymi ludźmi i wieki temu przeprowadzoną dezynsekcją. Wychudły Chrystus na krzyżu broczył z ran krwią. Zmizerniała postać wisiała obok niewielkiego lusterka na ścianie tuż nad moim łóżkiem. Ciemna, drewniana szafa, kryjąca dwa starodawne cedrowe wieszaki, jakby patrzyła spode łba, wrogo, z kąta pokoju. Krytycznie mierzyła ustawioną naprzeciwko wąską polówkę. Brakowało podłogi, żeby się choć obrócić. Wysoko umieszczone okienko wychodziło na kryty gontem dach, lecz niewiele to zmieniało w klaustrofobicznej przestrzeni. Odstawiłem walizkę. I co ja najlepszego zrobiłem? Byłem – nie waham się tego przyznać – całkiem roztrzęsiony, przygnębiony tym ascetycznym pokojem, tak katolickim i obcym wszystkiemu, co znane z dzieciństwa. Szept w mojej głowie wpółhisterycznie ostrzegał, abym zmykał z powrotem, w bezpieczne, komfortowe zacisze uroczej sypialni w Maison Mumbai. Lecz wzrok mój przykuła książka, pozostawiona na nocnym stoliku. Podszedłem, żeby ją obejrzeć. Było to opasłe tomisko o pożółkłych stronach i zdobnych ilustracjach, ukazujących różne cięcia rzeźnicze na wszelkiego rodzaju żywym inwentarzu, od bydła po króliki. Między jej strony ktoś wsunął odpieczętowaną kopertę. Pismo odręczne, od Madame Mallory. Formalnie witała mnie w Le Saule Pleureur. Tym jej staroświeckim charakterem pisma nakreśliła, jak bardzo to ona nie mogła się doczekać, aby mieć mnie za ucznia w swej kuchni. Napominała, abym w ciągu nadchodzących lat pracował ciężko i korzystał z oferowanej szansy, jak tylko się da; w końcu była tam dla mnie, aby pomóc mi tyle, ile zdoła. Na początku naszej przygody, zdecydowała, powinienem z największym staraniem i uwagą przestudiować ten właśnie traktat liońskiego rzeźnika. Jej list poruszył właściwą strunę. Głos w mojej głowie nagle dojrzał i rzekł srogo: zmierz się z wyzwaniem, przestań strugać wariata! Upewniłem się, że Madame Mallory i Leblanc dokładnie zamknęli za sobą drzwi, po czym dokładnie je zaryglowałem. Pewien, że już raczej nikt nie będzie mi przeszkadzał, wspiąłem się na łóżko i zdjąłem przerażający krucyfiks. Ukryłem go rezolutnie za szafą, poza zasięgiem wzroku. I wtedy dopiero rozpakowałem bagaże.
W pierwszych dniach praktyki nawiedził mnie kilkakrotnie pewien sen. Teraz, z perspektywy czasu, wydaje mi się dość ważny. W tym śnie wędrowałem obok wielkiego zbiornika wodnego, gdy nagle wychynęła z głębin wielka, prymitywna ryba, niemal płaska, choć krągła miejscami, o głowie byka. Pełzła ku mnie przez plażę, używając płetw jak namiastki stóp. Przepychała się z ogromnym wysiłkiem coraz dalej od wody, przez suchy ląd. W końcu, wyczerpana iście herkulejskim trudem, spoczęła. Ogon wciąż tkwił w wodzie, lecz łeb już na suchym piasku. Skrzela rozwierały się i zamykały jak kowalskie miechy. Zasysała i wydychała powietrze, oszołomiona swym nowym płazim stanem. Do połowy w wodzie, lecz reszta już poza, w dwóch skrajnie różnych światach. Lecz, prawdę mówiąc, nie miałem czasu, aby zawracać sobie głowę takimi wizjami czy choćby niuansami wystroju buduaru, gdyż od pierwszego popołudnia w ogóle mało którą chwilę spędzałem w zaciszu swojego pokoju. A jeśli już, to kiedy tylko przykładałem głowę do poduszki, odpływałem. Budzik dzwonił każdego ranka o 5:40. Dwadzieścia minut później jadłem śniadanie z Madame Mallory w jej mieszkaniu na strychu. Bombardowała mnie pytaniami o to, czego zdołałem się nauczyć przez ostatnie dwadzieścia cztery godziny. Wykorzystywała te wczesnoporanne sesje, aby kłaść intelektualne podwaliny do praktycznych lekcji, jakie odbywały się później w kuchni na dole. Gdy kończyła odpytywanie, szybko ruszaliśmy na targowisko, aby tam kontynuować edukację. Wreszcie powracaliśmy z zakupami do lokalu, gdzie praca wrzała już od samego rana. Najpierw przez sześć miesięcy szefowa dała mi posmakować wszystkich najprostszych kuchennych prac. W kółko tylko zmywałem naczynia, czyściłem mopem kuchenną podłogę, szorowałem coś i przygotowywałem légumes; w kolejnym miesiącu zostałem oddelegowany na linię frontu. Śmigałem po restauracji jako chłopak z chlebem w tunice i białych bawełnianych rękawiczkach. Poinstruowała mnie, abym się dokładnie przyjrzał baletowi obsługi, odgrywanemu wokół mnie, i pilnie zapamiętał kroki. Rozkazała też, abym po godzinach nakrywał w jadalni. Madame Mallory osobiście podążała za mną od stolika do stolika i mlaskała z konsternacją za każdym razem, kiedy nie przyłożyłem srebrnej łyżeczki doskonale, względem pozostałych sztućców, zaciągających warty w karnym, żołnierskim szyku. Jak tylko zacząłem się w tym systemie orientować, natychmiast zostałem odesłany do kuchni. Tym razem spędzałem całe dnie, obrywając pióra i czyszcząc dzikie gołębie, przepiórki i bażanty, godzinami, aż po kres wytrzymałości, gdy wydawało mi się, że ramiona zaraz odpadną. W tym okresie chef de cuisine Jean-Pierre nieustannie na mnie powarkiwał. Pod koniec dnia nie miałem siły ustać, tak mi sztywniały plecy. Ale gdy wykonałem poprawnie i to zadanie, mogłem rozpocząć praktykę u boku Monsieur Leblanca, przy wejściowym kontuarze, przyjmując rezerwacje i ucząc się sztuki usadzania gości w restauracji oraz delikatnej polityki niezrażania stałych klientów. Lecz wciąż trzymano mnie z dala od garnków. Pracowałem tak każdego dnia do wpół do czwartej. Wówczas zaczynaliśmy popołudniową przerwę, którą hotelarze zwali godzinką w pokoju. Wczołgiwałem się z powrotem na strych, do celi, na drzemkę graniczącą ze śpiączką. Wczesnym wieczorem przecierałem oczy i półprzytomny zataczałem się po schodach na dół, aby wziąć udział w kolejnej lekcji: trzydzieści minut smakowania win i odpowiedniej do tematu lektury pod kuratelą sommeliera Le Saule Pleureur. A potem moja regularna zmiana aż do północy. Kolejnego poranka o 5:40 znów rozbrzmiewał nieubłagany alarm. Kierat dnia pracy ruszał od początku. Poniedziałek był moim dniem wolnym. Lecz sił wystarczało mi wówczas ledwo na przeprawienie się chwiejnym krokiem na drugą stronę bulwaru, do posiadłości Dufoura i zapadnięcie się w stary tapczan. ażą ci jeść wieprzowinę? – Arash! Natychmiast przestań głupio nagabywać brata. Zostaw brata samego.
K
– Ale, Hassanie, powiedz! Żarłeś świniaka? – Wyglądasz jak chuchro. Myślim, że ta kobita cię głodzi. – Spróbuj tego, Hassanie. Przyrządziłam specjalnie dla ciebie malai peda[39] ze złocistym kwiatowym miodem. Leżałem wyciągnięty na tapczanie jak, nie przymierzając, książę Mogołów, a Cioteczka i Mehtab futrowały mnie smakołykami i poiły bawarką. Wujek Mayur, Ammi i Zainab oraz bracia przyciągali krzesła i siadali na nich. Zahipnotyzowani, pochłaniali strzępy informacji, jakie im wynosiłem z sanktuarium Le Saule Pleureur, wracając z przeciwnej strony ulicy. – Jutrzejszym daniem dnia będzie palombe, dziki gołąb. Mówię wam, skubałem i czyściłem tego drania ze dwa dni. To bardzo trudna praca. Mehtab, proszę, pomasuj mi ramiona. Widzisz, jakie spięte od wysiłku? Zaserwujemy salmis de palombes, czyli gołębia w cieście, bardzo soczystego, w Merlocie i sosie szalotkowym. Najlepiej podawać go z… W tym okresie Papa zachowywał się dość dziwnie. Już w drzwiach wyrzucał z siebie ogniste powitania i gdy tylko przekraczałem próg, chwytał mnie w ramiona, lecz chwilę potem się usuwał, dziwacznie wyizolowany, pozwalając roić się dokoła reszcie familii. Z jakiejś przyczyny nigdy nie brał udziału w rytuale podpytywania mnie o pracę. Wyczekiwał na końcu pokoju, symulując konieczność zajęcia się jakimś zadaniem przy biurku. Na przykład chwytał nożyk z kości słoniowej i skrzętnie nim rozcinał koperty z rachunkami. Wiedziałem, że wsłuchiwał się w każde wypowiedziane słowo, nawet jeśli nigdy nie zadał żadnego pytania. – Przez cały tydzień uczyłem się o Languedoc-Roussillon, winnym regionie Marsylii. Produkują ogromne ilości trunku, no, wiecie, dziesięć procent narodowego Appellation Contrôlée. Widząc, jak szeroko otwierają oczy na takie dictum, nie potrafiłem się oprzeć i dodawałem, celowo machając przy tym dłonią: – Polecam Fitou oraz Minervois. Corbières rozczarowuje, szczególnie roczniki z ostatnich zbiorów. Oooochali i aaachali dość zgodnie. – A to dopiero – zdumiał się wujaszek Mayur. – Wyobraźta sobie. Nasz Hassan. Zna francuskie wina. – A Mallory? Jaka jest? Bije cię? – Nie, przenigdy. Nie musi. Ledwo uniesie jedną brew i już wszyscy rzucamy się wkoło jak znerwicowane kurczaki. Wszyscy się jej boją. Za to Jean-Pierre, pierwszy po bogu… On się na mnie wydziera i pacnął mnie w łeb. I to nieraz. Ciach. Ciach. Gdzieś z końca pokoju. U schyłku dnia, napchany po uszy jedzeniem i rozpieszczony, wygłaskany przez rodzinę, gotów byłem w końcu powrócić do Le Saule Pleureur. Znów tryskałem energią. Wtedy Papa formalnym tonem poprosił mnie na prywatną rozmowę. Wskazał gestem, abym usiadł przy jego biurku. Ułożył z palców wieżę. W jego głosie dźwięczało napięcie. – Powiedz mi, Hassanie, czy ona ci pokazała, jak przyrządzać języki? W sosie madeira? – Jeszcze nie, Papo. Na jego twarzy wykwitło rozczarowanie. – Nie? Hmmm. Kiepskie wrażenie. Może ona nie tak dobra, jak sądzisz. – Nie, Papo. To wspaniała szefowa kuchni. – A ten łajdak Jean-Pierre? Powiedziałże mu, że pochodzisz z ważnego rodu? Naaa! Dać gościowi lekcję czy dwie? – Nie, Papo. Dziękuję. Dam sobie radę.
Po prostu… nigdy nie okazałem Papie, jak trudne były dla mnie zmiany podczas tych kilku miesięcy, jak nieznośnie tęskniłem za nim i resztą domowników, jak w pierwszych dniach w Le Saule Pleureur frustrowała mnie praca. Zdecydowanie chciałem pobrudzić sobie dłonie gotowaniem, lecz Madame Mallory nie dopuszczała mnie nawet w pobliże kuchenki. Aż wreszcie pewnego ranka moja frustracja wykipiała, gdy wspinałem się po schodach na tyłach Le Saule Pleureur, bo Jean-Pierre kazał przynieść żarówki ze składziku na trzecim piętrze. W tej samej chwili Madame zstępowała po schodach, świeża i wyszykowana, w drodze na podjazd, gdzie Monsieur Leblanc czekał w nieruchomym citroënie, gotów zawieźć ją do miasteczka na jakąś lokalną uroczystość. Szefowa kuchni wciągnęła brązowe, skórzane rękawiczki i owinęła ramiona ciężkim, wełnianym szalem. Wąską, drewnianą klatkę schodową, na której staliśmy, wypełnił zapach jej perfum Guerlain. Z szacunkiem przylgnąłem do ściany, aby umożliwić jej przejście. Lecz ona się zatrzymała dwa stopniepowyżej i spoglądała w dół na mnie w sztucznym półmroku klatki schodowej. Bez wątpienia wyglądałem na bladego i osłabionego, pewnie jak na granicy wyczerpania. – Hassanie, powiedz mi, czy żałujesz decyzji? Że tu przyszedłeś? – Non, madame. – To bardzo trudny czas. Ale zobaczysz. Pewnego dnia się obudzisz i voilá, złapiesz wiatr w żagle. Ciało się dostosuje. – Tak. Dziękuję, szefowo kuchni. Schodziła dalej po schodach, a ja piąłem się w przeciwnym kierunku. Sam nie wiem, co mnie opętało, że zdobyłem się na taką impertynencję, lecz wypaliłem: – No, ale kiedy zacznę gotować? Mam tu być tylko od obierania marchewek? Zatrzymała się gdzieś na dole schodów, w półmroku, lecz nawet nie odwróciła głowy. – Zaczniesz gotować, kiedy nadejdzie odpowiednia pora. – Ale kiedy? – Cierpliwości, Hassanie. Będziemy wiedzieli, kiedy już nadejdzie. – A teraz się skup. W jakich wodach występuje Ostrea lurida? – Mmmm. W Bretanii? – Źle. Całkiem źle, młody człowieku. Madame Mallory przyglądała mi się najbardziej władczym spojrzeniem, na jakie było ją stać. Uniosła brew. Kwadrans po szóstej rano, jak zwykle, siedzieliśmy pod okiennym wykuszem, sącząc kawę z delikatnej porcelany Limoges. Wciąż byłem otępiały po śnie. – Ostrea edulis występuje u wybrzeży Bretanii. Hassanie, szczerze mówiąc, powinieneś to już wiedzieć. Uczyliśmy się o Ostrea lurida dwa tygodnie temu. Masz tu więc ponownie książkę o skorupiakach. Przestudiuj ją; lecz tym razem dokładnie. – Oui, madame… Ach, teraz pamiętam. Lurida to ta drobna ostryga, która występuje tylko w kilku zatokach na północno-zachodnim wybrzeżu Stanów Zjednoczonych. W zatoce Puget. – Poprawna odpowiedź. Nigdy jej nie próbowałam, ale jak rozumiem, ma bardzo klarowny posmak wodorostów, jodu i orzechów laskowych. Uważany za jeden z najznakomitszych w świecie. Ciężko uwierzyć w jej supremację nad pyszną ostrygą z Bretanii, lecz ma swoich apologetów. To kwestia upodobań. Madame Mallory pochyliła się i zaatakowała postawioną na środku stołu miskę owocowej sałatki. Poranna oskoma domagała się zapasów paliwa. Tankowała je w zbiorniki układu trawiennego według rygorystycznego planu dnia, a pochłaniane przez nią ilości każdego by zaskoczyły. Miała znacznie
więcej wspólnego z Papą, niż którekolwiek z nich chciałoby przyznać. – Teraz, cóż… europejskie rynki zalał obcy towar z importu. Jak się nazywa ta ostryga-najeźdźca? Opowiedz mi pokrótce jej dzieje. Westchnąłem. Spojrzałem na zegarek. – Czy będzie pani dziś nadziewać pierś cielęcą? Dyskretnie wypluła pestkę duszonej suszonej śliwki na srebrną łyżeczkę i złożyła ją z boku miseczki. – Ah, non. Nie zmieniaj tematu, Hassanie. Nie ze mną te numery. Odsunęła naczynie i bacznie mi się przyjrzała. – Crassostrea gigas, japońska ostryga, popularnie zwana pacyficzną – skontrowałem – dominuje w Europie od lat siedemdziesiątych XX wieku. Jej twarz złagodniała od nieco chłodnego wprawdzie, lecz jednak uśmiechu. Tego dnia po raz pierwszy zasmakowałem przelotnie delikatesów doznań, czekających na dole, w chłodzie kuchni Le Saule Pleureur. Kiedy poprawnie rozpoznałem specyficzny rodzaj ostrygi les creuses de Bretagne na podstawie łyczka słonego soku, pociągniętego z łyżeczki do herbaty, pochylona nad zlewem Madame Mallory spontanicznie wyciągnęła dłoń i klepnęła mnie w policzek. Bez wątpienia był to uprzejmy gest, który miał wyrażać sympatię i aprobatę, lecz tak szczerze, między nami, pacnięcie skostniałej, suchotniczej dłoni zestresowało mnie tak bardzo, że aż podkurczyłem palce pod stopy. Zdumiewającą niezręczność chwili potęgował fakt, że wcześniej rozkazała swojemu chef de cuisine zademonstrować nam pewne danie z ostryg, więc Jean-Pierre stał właśnie przy kuchence, zerkając na mnie przez ramię Madame Mallory. Wiedziałem, że to oznacza kłopoty. Lecz niezdolny do wyobrażenia sobie zarysu nadciągających wydarzeń, po prostu unikałem widoku spąsowiałej twarzy Jean-Pierre’a. Zamiast tego uważnie śledziłem poczynania jego dłoni. Patrzyłem, jak przygotowywał sos sauternes sabayon do ostryg, szybko, pewnie zestawiając i mieszając składniki na rozgrzanej patelni, gdy tymczasem Madame Mallory rozprawiała dalej, w ciągu minuty objaśniając szczegóły magicznego przeobrażenia, jakie się dokonywało w buchającym żarze, całkiem nieświadoma emocji, jakie wyzwoliła w swoim chef de cuisine. yłem niewolnikiem sprzecznych potrzeb. Żyłem zgodnie z rytmem Le Saule Pleureur, lecz zarazem uporczywie wisiałem u gałki drzwi Maison Mumbai. Dziś, wspominając okres miesiąca czy dwóch po przeprowadzce, wyraźnie dostrzegam przejściowy charakter tej fazy, mimo że Mallory i ja z poczuciem celowości strzegliśmy wyznaczonych rytuałów i codziennie ruszaliśmy do miasteczka, na targowisko, po nasze wczesnoporanne zakupy i lekcje. Pierwszą część porannego obchodu Madame Mallory spędziła, nakłaniając mnie do wąchania i próbowania różnych rodzajów kapusty – najpierw włoska, małe pucołowate tancerki kankana krzykliwie wywijały poskręcanymi zielonymi halkami, dzięki czemu zakradliśmy się pod nie i rzuciliśmy okiem na ich delikatne, blade, rozchodzące się ze środka liście; potem na ladzie stoiska objawiła się radośnie wielka czerwona kapusta, o głębokiej barwie, podobna bon vivantowi, zanurzonemu w rubinowym porto. – Jedną rzecz musisz zrozumieć, Hassanie. Kalarepa to melanż, pomost między kapustą a rzepą. Łączy smaki tych warzyw. Zapamiętaj to sobie. Różnica może i nie jest wielka, lecz istotna. Świadom paranteli, łatwiej zdecydujesz, które warzywo idealnie uzupełni danie, a które nie. Pochyliła ku mnie zawieszone na ramionach wiklinowe kosze, chcąc wyłowić moją cichą odpowiedź z gwaru targowiska. Przyznam szczerze, że w czasie tych wypraw Madame Mallory przeobrażała się w esencję cierpliwości, gotową odpowiedzieć na wszystkie pytania, niechby nawet
B
infantylne czy banalnie proste. – W tym regionie Francji skłaniamy się ku dwóm odmianom kalarepek: zielonej i fioletowej. Spójrz na tę: navet de Suede to krzepka rzepa, która rosła w basenie Morza Bałtyckiego, skąd Celtowie przewieźli odżywczą bulwę na południe i rozpoczęli jej właściwą uprawę we Francji. Wydarzyło się to, oczywiście, tysiące lat temu, lecz moim zdaniem dzisiaj przewyższa ona wszystkie inne z powodu słodyczy, cechy wytworzonej w niej wraz z upływem czasu. U Madame Picard winniśmy odnaleźć żółtą i czarną odmianę navet… Unieśliśmy głowy, chcąc się zorientować, dokąd zabrnęliśmy, i zlokalizować na targowisku stoisko Madame Picard. Na równi zaskoczeni, dostrzegliśmy przed kontuarem francuskiej wdowy Papę. Stał na szeroko, pewnie rozstawionych nogach, jedną dłoń oparł na biodrze, drugą młócił powietrze. Mówił bardzo ożywiony, a… – choć może sobie to jedynie wyobraziłem, zmylony odległością? – kropelki śliny strzelały mu z ust jak małe fajerwerki. Tymczasem sroga Madame Picard w wojskowych traperkach i typowych dla niej zwałach czarnych koszul i swetrów, nabzdyczona pod skorupą przerzedzonych włosów… nagle – słysząc opowieść Papy – odchyliła głowę w tył i wybuchła niepohamowanym śmiechem. Zdjęta radością, wyciągnęła dłoń, aby oprzeć się na Papy przedramieniu. Aż się skuliłem, kiedy zobaczyłem tę dwójkę, ot tak rozbawioną. Zapragnąłem natychmiast się odwrócić, lecz Madame Mallory, wyczuwając ten impuls, chęć ucieczki, pewnie ujęła mój łokieć i pchnęła mnie lekko, abym ruszył naprzód. – Bonjour, Madame Picard. Bonjour, Monsieur Haji. Papa i Madame Picard nie widzieli, jak się zbliżaliśmy. Wciąż się zaśmiewali, lecz na dźwięk tego znajomego głosu ich rozbawienie natychmiast się ulotniło. Papa nawet skulił się w półobrocie, przyjmując jakby obronną pozycję. Lecz wtedy zobaczył mnie. Zamrugał szybko, zbity z tropu, niepewny, jak powinien się zachować. No i staliśmy tak wszyscy – ja, towarzysząc na targowisku Madame Mallory, a Papa z Picard po tej drugiej stronie – łamiąc sobie głowy, co dalej. – Cześć, szefowo Mallory – rzucił Papa niezręcznie. – Piękny dzień. Widzim, że zabrałaś najbardziej utalentowanego ucznia. – Cześć, Papo. Bonjour, Madame Picard. Wdowa Picard zmierzyła mnie wzrokiem od stop do głów, w tak typowy dla Francuzów sposób. – Ho, ho, Hassanie. Wyglądasz niczego sobie. Le petit chef. – No to… jak sobie radzi mój chłopak? Gotów zająć twoje miejsce? – Na pewno nie – odrzekła chłodno Mallory – lecz szybko się uczy. To mu trzeba przyznać. I staliśmy tam nadal, nieporadni, nie wiedząc, co teraz. Wreszcie Madame Mallory wskazała kosz na tyłach stoiska. – Spójrz tam, Hassanie, jak zwykle się nie myliłam. Tyle, że to białe navet de Suede, a nie żółte czy czarne, jakie miałam nadzieję tu znaleźć. Przewiesiła się nad ladą, nie zwracając uwagi na Papę, i dodała: – Madame Picard, czy jakimś zrządzeniem losu ma pani może inne, mniej popularne odmiany, ukryte gdzieś tutaj? Papa miał dziwny wyraz twarzy – nie wściekły, raczej zaskoczony, jak ktoś, kto nagle szeroko otworzył oczy, zdawszy sobie sprawę, jak się od tej pory będą rzeczy miały. Na zawsze zapamiętam, jak kilka razy powoli zamrugał, trawiąc w sobie wszystko. Położył mi dłoń na ramieniu, uścisnął je na do widzenia i bez jednego słowa wycofał się z targowiska. o było sześć miesięcy po rozpoczęciu stażu. Marcel i ja szorowaliśmy mopem kuchenną podłogę po śniadaniowej zmianie tak, aby (według przestróg Mallory) ani plamka nie ważyła
T
się pozostać. Wypełnialiśmy swoje obowiązki sumiennie, lecz już marzyliśmy o chwili, kiedy popełzniemy do swoich pokoi na zasłużony odpoczynek – tradycyjną godzinkę w pokoju. Ktoś zastukał do drzwi na zapleczu. Poszedłem zobaczyć, kogo przyniosło. Za drzwiami stał Monsieur Iten, dźwigając skrzynkę. – Bonjour, Hassan. Ça va? Po rytualnej wymianie zdań na temat stanu zdrowia rozmaitych członków rodzin Monsieur Iten poinformował mnie, że właśnie otrzymał specjalną dostawę Bretagne ostryg i natychmiast przyniósł je do Le Saule Pleureur, ponieważ wiedział, że Madame Mallory – gdyby tylko wiedziała, że są dostępne – bez wątpienia chciałaby podać tak świeże ostrygi w porze kolacji. Lecz nie było jej w restauracji. Ani Jean-Pierre’a, Margaret czy choćby Monsieur Leblanca. Żadnych stosownych władz dokoła. Tylko Marcel i ja ścieraliśmy podłogi. – Marcel, co sądzisz? Gwałtownie pokręcił głową. Pucołowate dołeczki zadygotały z przerażenia na myśl, że moglibyśmy podjąć tak kluczową decyzję. – Nie rób tego, Hassanie. Ona nas zabije. Zajrzałem do skrzynki. – Ile, Monsieur Iten? – Osiem tuzinów. Myszkowałem po skrzynce. – Okej. Podpiszę zamówienie. Ale tych czterech nie biorę. – Pourquoi? – Ponieważ to Crassostrea gigas. Wie pan doskonale, Monsieur Iten, że szefowa Mallory nigdy by ich swoim gościom nie podała. Jak też one się tu dostały? Wściekłaby się na pana, gdyby uznała, że stara się pan przemycić ostrygi pacyficzne jako huîtres Portuguaises Sauvages. A poza tym… niezły bałagan! Co prawda, wszystkie pozostałe żyją u wybrzeży Bretanii, lecz widzę tu przynajmniej sześć, które nie są znanymi z doskonałości La Cancale pousses en claires z okolic Mont Saint-Michel. Proszę spojrzeć, La Cancale ma jasnobeżowy płaszcz i ząbkowane muszle, jak ta. Zgaduję, że o te, tutaj, to La Croisicaise z kanałów Grand oraz Petit Traict na południu. Widzi pan, o tu? Tę jasnożółtą wizytówkę na skorupce? Poza tym różnią się rozmiarami! Te tutaj nazwałbym czwórkami, ale tamte to najwyżej dwójki. Non? Dlaczego pański rachunek o tym nie wspomina, Monsieur Iten? Przykro mi, ale będzie pan musiał dostosować rachunek do zawartości, jeżeli mam przyjąć dostawę. Monsieur Iten usunął cztery obrazoburcze ostrygi i dopisał na rachunku uwagi dotyczące zauważonych szczegółów, rozmiarów i jakości. Wreszcie powiedział: – Wybacz mi niedopatrzenie, Hassanie. Więcej się nie powtórzy. Dzień później Madame Mallory awansowała mnie na commis, osobistego asystenta w kuchni. Wtedy zdałem sobie sprawę, że skrzynka ostryg była misterną pułapką, zastawioną wspólnie ze sprzedawcą, ostatecznym testem. Oczywiście, żadne się nigdy nie przyznało. Lecz właśnie tak działała szefowa kuchni Mallory. Stawiała wyzwania – wyzwania bez końca. Przede wszystkim swojemu personelowi. a sobota, w samym środku zimy, nie miała łagodnego przebiegu. Świat na zewnątrz wydawa się krystaliczny i biały. Grube sople zwisały z miedzianych rynien Le Saule Pleureur, jak szynki wędzone w szopie. W środku parna kuchnia tętniła gwarem, pokrywki garnków grzechotały, buchały płomienie. W kulinarnym ferworze przydzielono mi zadanie wykonania dania dnia: soufflé z koziego sera i pistacji, ulubionej potrawy gości w porze lunchu.
T
Wyciągnąłem zestaw ceramicznych form z chłodnego składu na tyłach kuchni i – zgodnie z przepisem – natarłem ich białe ścianki miękkim masłem, po czym oprószyłem dno naczynek mąką kukurydzianą i doskonale posiekanymi pistacjami. Baza soufflé też powstawała ściśle wedle książki kucharskiej: niedojrzały kozi ser, żółtka jaj, drobno sproszkowany czosnek, tymianek, sól i biały pieprz. Rozgrzałem to wszystko i wymieszałem. Żeby była lżejsza, dodałem najpierw do ubitych kurzych białek oczyszczony, biały proszek, który w cudowny sposób stabilizował pianę. Na wierzchu ułożyłem oczywiście ubite białka, elegancko wygładzone za pomocą nożyka, z niemal artystycznym zawijasem. Wreszcie skończyłem przygotowania i umieściłem formy w wodnej kąpieli, po czym z całą tacą wstawiłem je do piekarnika na środkową półkę, aby tam się upiekły. Pół godziny później, kiedy przyrządzałem cielęcy bulion, wezwał mnie Jean-Pierre: – Hassanie! Chodź tu! Przypadłem do niego, aby pomóc mu przytaskać ciężkie, gorące wieprzowe pieczenie na rytualne oklepanie sokiem z cytryny i koniakiem. Obok przy blacie Madame Mallory dusiła daurade w ziołach i limetce. Od czasu do czasu spoglądała na nas zniecierpliwiona, oczekując, że szybko wrócę na swoje stanowisko. – Hassanie, miej oko na soufflé – szczeknęła. – Uważaj! Prawie upuściłeś tacę, idioto! Margaret, cicha sous chef, spojrzała ze swego kąta zimnej kuchni – gdzie przygotowywała blanc mangier. Nasz wzrok spotkał się ponad syczącym płomieniem. Współczucie w oczach Margaret sprawiło, że serce mi zadrżało, lecz nie miałem ani chwili do stracenia, więc rzuciłem się z powrotem ku piekarnikom ratować soufflé. – Nie martw się, szefowo – huknąłem – zaufaj mi. Wszystko pod kontrolą. Z trzaskiem otworzyłem drzwiczki piekarnika i wyciągnąłem rozgrzaną tacę. Uniosłem ją i postawiłem na blacie. Wszystkie soufflé się zapadły, wyglądały jak efekt nieudanego eksperymentu szalonego biologa. – Ah, non, merde. – Hassanie! – No nie. Spójrzcie! Nie rozumiem. Robiłem je już mnóstwo razy. Soufflé zdechły. Wszyscy podeszli, żeby ocenić rozmiary katastrofy. – Pfff… – rzucił Jean-Pierre – kompletna porażka. Ten chłopak jest całkiem niekompetentny. Madame Mallory pokręciła głową z niesmakiem. Tak jakbym był zupełnie beznadziejny. – Margaret, vite, przejmij robotę Hassana. Zrób od nowa soufflé. A ty, Hassanie, przygotuj makaron dnia. Mniej tam naszkodzisz. Wślizgnąłem się do kuchennego kąta, aby tam lizać swoje rany. Dwadzieścia minut później Margaret zatrzymała się przy moim stanowisku, pozornie aby zdjąć naczynie, ale kiedy sięgnąłem w górę na półkę, aby pomóc jej dźwignąć wielką paterę, otarła się wierzchem dłoni, aż moje ramię przebiegł wstrząs elektryczny. – Nie pozwól im się znęcać nad tobą, Hassanie – szepnęła. – Kiedyś popełniłam dokładnie ten sam błąd. W środku zimy zewnętrzna ściana przykuchennego schowka przemarza, chłodząc salaterki stojące przy niej na półce. Więc kiedy robisz zimą soufflé, musisz najpierw przynieść do głównej kuchni formy, przynajmniej trzydzieści minut wcześniej. Wtedy zdążą zrównać się temperaturą z pomieszczeniem, zanim nałożysz pianę z białek. Uśmiechnęła się słodko, odwróciła, a ja się właśnie zakochałem. elacje między Margaret a mną rozkwitły kilka tygodni później. Wyznaczono nam tego dnia stanowiska obok siebie, w tym samym przejściu w kuchni. Madame Mallory oraz Jean--Pierre
R
działali po przeciwnej stronie, waląc garnkami i wołając frontowy personel, aby zabierał dania. Margaret i ja świadomie ignorowaliśmy się wzajemnie, dopóki ona nie pochyliła się, aby wyciągnąć tarty z piekarnika, a ja w tej samej chwili ukucnąłem tuż przy niej, aby wyjąć misę; nasze uda przez nieuwagę się otarły. Po moim ogień przebiegł aż po pachwinę. Bezwolnie się temu poddałem i skłoniłem ku niej. Poczułem z przyjemnością, że i ona się ku mnie pochyla. Kilka obezwładniających chwil później, kiedy się wyprostowałem z miską, nie mogłem złapać powietrza i na wszelki wypadek strategicznie oparłem miskę na przeponie. – Przyjdź do mnie do mieszkanka podczas przerwy – szepnęła. Cóż, mówię wam… musieliśmy jednak skończyć wydawanie lunchów, a następnie odpracować dyżur na zewnątrz; ile sił pchałem śnieg dróżkami spadzistego ogrodu Le Saule Pleureur, formując gustowne zaspy. Wreszcie przeskoczyłem stiukowo--kamienny murek i ślizgając się, pognałem w dół oblodzonych alejek, żeby zdążyć do mieszkania Margaret, położonego tuż nad miejscową cukiernią w centrum miasteczka. Margaret powitała mnie przed budynkiem; wymieniliśmy znaczące spojrzenia, lecz wciąż nie powiedzieliśmy do siebie ani słowa. Jak od niechcenia zmierzyłem wzrokiem brukowaną uliczkę, aby sprawdzić, czy nas nie obserwowano. Dłoń jej drżała, kiedy wkładała klucz w otwór zmarzniętych drzwi frontowych. Jakaś starsza para skręciła z chodnika do sklepu obuwniczego Bata. Młoda matka z wózkiem dziecięcym wyszła z pâtisserie. Kwiaciarka odgarniała śnieg przed swoim sklepem. Nikt nie patrzył w naszą stronę. Drzwi uchyliły się łukiem i już byliśmy w środku. Minęliśmy skrzynki na listy i kaloryfer. Gnając po dwa kamienne schodki, rozbawieni dotarliśmy na trzecie piętro. Za kolejnymi drzwiami, wreszcie w zaciszu mieszkania, podporządkowaliśmy się cali pragnieniom oszalałych dłoni i złaknionych ust; ubrania rzuciliśmy, gdzie popadło. Tego dnia pobrałem lekcję francuskiej interpretacji la lingua franca; po gorącym prysznicu, przepełnionym chichotem i ogromnymi ilościami mydła, niechętnie, osobno, powlekliśmy się z powrotem do Le Saule Pleureur. Stanowczo zbyt odprężeni i beztroscy, jak na rygory obowiązków pory wieczornych posiłków. – Skup się, Hassanie. Gdzieś ty dziś zgubił głowę? – pstrykała palcami Madame Mallory. I tak to się zaczęło; ale pogłębiająca się zażyłość musiała forsować przeszkody. Sypianie w mnisiej celi, po sąsiedzku z zawsze czujną i surową Madame Mallory, nieszczególnie sprzyjało romantycznemu związkowi. Wyszarpane popołudniowe schadzki – tak stymulujące, jak były – zawsze odbywały się w pośpiechu i w ogniu pragnień. Margaret i ja nie mieliśmy cienia szansy na leniwe spędzanie czasu razem. Pewnego popołudnia, kiedy zrobiło się późno, więc już miałem wypaść za drzwi, wściekły, gdyż dosłownie smagnąłem się paskiem, dopinając sprzączkę, ona stała w kimonie, przytrzymując otwarte drzwi i cicho rzekła: – Przykro mi, że nie możesz spędzić ze mną więcej czasu, Hassanie. Czasem mam wrażenie, że nie chcesz mnie lepiej poznać. C’est triste. Po czym łagodnie, delikatnie zamknęła drzwi swojego mieszkania. Sterczałem na klatce schodowej, nieporadny jak ryba, złapana na haczyk i wciągnięta na pokład łodzi. Była jak moja matka. Niewiele mówiła, lecz kiedy już powiedziała… o niebiosa! Żadna z tyrad Papy nie trafiłaby cię celniej. Wracając do domu, odkryłem, że po raz pierwszy w życiu nie chcę wziąć nóg za pas i zwiać, choć kobieta, którą lubię, właśnie otworzyła drzwi do czegoś głębszego. Przeciwnie. Chciałem rzucić się
przez rozwarte bramy Margaret głową naprzód. Tego popołudnia, wracając do Le Saule Pleureur uliczkami na tyłach domków, mamrotałem do siebie na głos, zdecydowany wygospodarować dla Margaret więcej czasu, szczególnie podczas jednego z naszych dni wolnych od pracy. Musiałem poinformować rodzinę, że już nie będę regularnie przychodził do posiadłości Dufoura na cotygodniowe uczty. Było to, naturalnie, bardziej niebezpieczne i zawiłe niż dyplomatyczne negocjacje na Bliskim Wschodzie. A jednak, choć jeżyłem się na samą myśl o zadaniu, wiedząc, o jaką gram stawkę, mężnie pokonałem krótki dystans między restauracjami w najbliższy poniedziałek. Cała determinacja wyparowała ze mnie, kiedy przekroczyłem próg Maison Mumbai. Cioteczka kazała mi zasiąść na honorowym miejscu, w fotelu, uprzednio bijąc i trzepiąc poduszki, na których miałem wesprzeć plecy. Od mojej wyprowadzki władzę w kuchni Maison Mumbai przejęła Mehtab. Wyłoniła się z odległych pokoi z uśmiechem i napęczniałym mieszkiem, pełnym makaronu z krabami i krewetkami oraz paroma papri chaat, pikantnymi ciasteczkami z twarożkiem. – Na rozgrzewkę, Hassanie, abyś dotrwał do większego posiłku – kokietowała mnie siostra. – Lunch będzie gotowy za godzinę. Przyrządziłam twoją ulubioną zupę na jagnięcych nóżkach. Specjalnie dla ciebie. A teraz oprzyj w górze stopy. Musisz odpocząć, biedaku. Wiedziałem, ile pracy musiała włożyć w przygotowanie takich specjałów, więc żołądek mi się skurczył z poczucia winy. Na kanapie, naprzeciwko mnie Mukhtar z nieobecnym wyrazem twarzy dłubał w nosie, czytając komiksy z gazety pospołu z wujkiem Mayurem. – Dziękuję, Mehtab. A… przykro mi… ale nie mogę dziś zostać na lunch. Pokój zamarł. Mukhtar i Wujaszek spojrzeli na mnie znad gazety. – Ale co ty bredzisz? Siostra i ciocia od ranka harują dla ciebie w kuchni jak niewolnice. Taki komentarz był do przewidzenia, ale nie od wyluzowanego wujka Mayura, który zawsze pozostawiał kwaśne uwagi żonie. Uświadomiłem sobie, na jaki czyn wbrew normom się porywam. Jego atak mną wstrząsnął. – Nooo… przykro mi. Naprawdę przykro, ale mam inne plany. – Cóż znowu za inne plany?! – Cioteczka straciła panowanie nad sobą. – Z kim? Z Madame Mallory? – Nie. Z inną osobą z personelu restauracji – odpowiedziałem wymijająco. – Należało was wcześniej powiadomić, przepraszam, lecz ostateczną decyzję podjąłem dziś rano. Mehtab nie rzekła ni słowa. Po prostu uniosła wysoko głowę, jak wielka pani, której właśnie uczyniono afront w jej własnym domu, i uroczyście wycofała się do kuchni. Cioteczka była wściekła. Pogroziła mi palcem. – Zobacz, jak zraniłeś siostrę, niewdzięczny potworze! Choć wydawało się, że gorzej już być nie może, nagle w drzwiach pojawiła się rosła postać Papy. Jego mocny głos przetoczył się nad nami jak batalion czołgów. – Co to ja słyszę? Jemy dziś bez nas? – Nie mogę, Papo. Mam plany. Pokiwał palcem na znak, że mam iść za nim. Mukhtar zachichotał: – Teraz oberwiesz za swoje… Spojrzałem na brata wzrokiem ostrym jak sztylet i ruszyłem za Papą, ku dochodzącemu zza drzwi złowieszczemu szuraniu; szlifował podłogę kapciami jak papierem ściernym. Kiedy znaleźliśmy się poza zasięgiem uszu pozostałych, gdzieś w zacienionym korytarzu, Papa odwrócił się i władczo zmierzył mnie wzrokiem ze swej niemałej wysokości. Lecz i ja twardo odwzajemniłem spojrzenie, gotów bronić racji.
– Dziewczyna, co? – Tak. – Idź. Nie przejmuj się nimi. Musiałem wyglądać na zbitego z pantałyku. Pokiwał głową, jak czynią to Hindusi, i zanim zdałem sobie sprawę, co się dzieje, już mnie wiódł korytarzem. Kłapnął pantoflami, skręcając w prawo i zeszliśmy klatką schodową ku bocznym drzwiom posiadłości Dufoura i żwirowemu podjazdowi. Papa wyciągnął brzękliwy pęk kluczy, odemknął wejście, używane zwykle przez dostawców, i szeroko rozwarł drzwi. Uśmiechnął się łagodnie i wskazał je głową. – Idź. Ciężko pracujesz, Hassanie. Należy się trochę rozrywki. Zajmę się Mehtab i twoją ciocią, nie przejmuj się. To żadna sztuka. Gdy kury są podenerwowane, rzuć im trochę ziarna, nieco z nimi pogdacz i nim minie chwila, masz spokój. Więc idź. A ja się tu nimi zajmę. Nie przejmuj się. łuchajcie. Wszyscy. Madame Mallory i Monsieur Leblanc stali w drzwiach kuchni Le Saule Pleureur w ciężkich płaszczach i kapeluszach. – Henri i ja wychodzimy, nie będzie nas prawie cały dzień. Mamy różne sprawy do załatwienia w Clairvaux-les-Lacs. Pod moją nieobecność musicie się podzielić wszystkimi obowiązkami, a ja o osiemnastej sprawdzę, jak wam poszło. Miałem już za sobą kilka lat praktyki, a jednak wydawało mi się nie do pomyślenia, całkiem niesłychane, aby Monsieur Leblanc i Madame Mallory wzięli sobie od czasu do czasu razem dzień wolnego. Tu spędzali poranki i tu popołudnia, załatwiając liczne sprawy czy też nieco odpoczywając. Nigdy nie byliśmy do końca pewni prawdziwej natury ich relacji. Czy dyskretny Monsieur Leblanc i nieustająco skryta Madame folgowali sobie w jakiejś formie miłości, gdy przebywali z dala od restauracji i swojego personelu? W kuchni wiele na ten temat spekulowaliśmy. Margaret i ja, pewnie zainspirowani naszym sekretem, byliśmy przekonani, że ta dwójka staruszków to para kochanków, lecz Jean-Pierre i Marcel bronili odmiennego punktu widzenia. Kiedy mieli wychodne, Mallory rozdzielała całodzienne przygotowania do wieczornego posiłku między nas wszystkich. Mnie, oczywiście, zawsze zlecała najmniej skomplikowane zadania. Jednak tego wietrznego, jesiennego dnia coś ją opętało i postanowiła zburzyć dotychczasowy porządek, zmuszając nas w ten sposób, abyśmy dali z siebie wszystko. Jean-Pierre, chef de cuisine, mistrz potraw mięsnych, otrzymał polecenie wykonania kruchych deserów. Margaret, tak utalentowana w dziedzinie słodkości i ciast, musiała ubrudzić swe dłonie rybą. Ode mnie zaś, nowicjusza, oczekiwano przygotowania i wstępnego przyrządzenia głównego dania mięsnego wieczoru, które składało się między innymi z sześciu dzikich zajęcy, tej samej liczby gołębi, udźca baraniego i pieczonego prosięcia. Większość z nich stale występowała w jadłospisie i należało tylko zastosować doskonale znane przepisy Mallory. Te mnie nie martwiły. Zające jednak… to ci dopiero siurpryza. – Szefowo, czy chcesz, abym przygotował zające w jakiś szczególny sposób? – Tak. Chcę, abyś mnie zadziwił – odrzekła i nie siląc się na żadne wskazówki razem z Monsieur Leblanciem ruszyła za drzwi. Cóż, możecie to sobie wyobrazić. Jak tylko wynieśli się za próg, cała nasza trójka rzuciła się do pracy. Usta zaciśnięte, brwi rosił pot. Doskonale wiedzieliśmy, że właśnie zostaliśmy poddani egzaminowi na to, jak elastyczni potrafimy być w kuchni. Już po chwili Jean-Pierre, cały oprószony mąką, ubijał mille-feuille[40] z przygotowanym wcześniej kremem z cytryn z Menton. Margaret, z twarzą zastygłą w skupieniu, komponowała sos szafranowy z raków i sherry do mięsistych
S
kawałków szczupaka, grillowanych pieczołowicie na metalowych szpilkach. Jeśli miałbym być szczery, większość tego dnia zlała się w mej głowie w jeden wielki, zamazany obraz nieustannej, ciężkiej pracy, wykonywanej w szaleńczym tempie. Pamiętam jednak, że po tym, jak skroiłem zające, zamarynowałem kawałki w białym winie, liściu laurowym, pokruszonym czosnku, słodowanym occie, słodkiej musztardzie niemieckiej i kilku pogniecionych, ususzonych jagodach jałowca, aby uzyskać ten nieco gryzący i sosnowy posmak. Odpowiednio zmiękczone, zające spędziły kilka godzin, gotując się powolutku w żeliwnym garze. Nie było to nic wielkiego. Odwołałem się po prostu do starodawnego, miejskiego przepisu, jaki w przelocie dostrzegłem podczas jednej z sesji w bibliotece na strychu Madame Mallory. Wydawał się odpowiedni na tę chłodną i wietrzną jesienną noc. Jako uzupełnienie dania, zamiast tradycyjnych kluseczek na maśle, przygotowałem parzony z miętą kuskus oraz sałatkę z ogórka w kwaśnej śmietanie, oprószoną garścią borówki brusznicy. Chciałem, aby stworzyły kojący, lekki kontrapunkt do ciężkiego musztardowego smaku duszonego zająca. Oczywiście teraz, patrząc wstecz, zdaję sobie sprawę, że połączenie ogórka ze śmietaną było inspirowane – świadomie lub nie – przez raitę, jogurtowo-ogórkowy dip z mojej ojczyzny. Madame Mallory i Monsieur Leblanc wrócili wczesnym wieczorem, tak jak obiecali. Zerkaliśmy niecierpliwie, gdy szefowa w ciszy zdejmowała płaszcz, przyoblekała kuchenną biel i zaczęła krążyć, sprawdzając, co każde z nas przygotowało. O ile sobie przypominam, w miłych i uprzejmych słowach odniosła się do wszystkich naszych starań, lecz jak na nią przystało, nie mogła stracić takiej okazji do wykazania nam, co każde z nas mogłoby udoskonalić, takim to czy owym dodatkiem. Na przykład tarty Jean-Pierre’a z czerwonych owoców miały bardzo przyzwoitą kruszonkę, gęste, wykrzywiające usta wypełnienie: crème de cassis zachowywało właściwą równowagę między słodyczą owoców a kwaskowatością tarty. Lecz kiedy przechodziła do końcowej oceny, kręciła nosem, że brakuje tu jej grama oryginalności. Odrobina startej na tarce gałki muszkatołowej na crème fraîche wyniosłaby ten deser do poziomu czegoś wyjątkowego, podobnie jak kilka poziomek z lasu, rozrzuconych na obrzeżu tacy. Margaret, poza grillowanym szczupakiem, przygotowała suma. Nadziała go szparagami i dusiła na wolnym ogniu w grejpfrutowym bulionie. Wreszcie owinęła rybę w kieszeń z liści i tak ją lekko zapiekła w piekarniku. – Doprawdy niezwykłe, muszę przyznać, Margaret. Lecz, moim zdaniem, ciasto wszystko psuje. To jakiś tik nerwowy? Zawsze musisz wszystko owinąć ciastoliną! Uwierz w siebie i wyjdź poza sferę, w której czujesz się bezpiecznie. Wyraziste smaki – sum, szparagi i grejpfrut – nie potrzebują ciapniętego na wierzchu ciasta. Wreszcie powędrowała do mojego stanowiska. Stałem cały w nerwach, z zatłuszczonym ręcznikiem przewieszonym przez ramię. Madame Mallory spróbowała udźca baraniego – z wiosennej trzody; skórka przeszła kawałeczkami czosnku, oprószona kminkiem i herbes de Provence, wszystko gotowe do wstawienia do piekarnika. Nie skomentowała. Pieczone prosię już dochodziło za szybką, lecz wciąż było zbyt surowe, aby go spróbować. Z kolei pigeon avec petit* pois zasłużył na nie więcej niż skinięcie głową. Teraz Madame Mallory przyciągnął bulgoczący na kuchence żeliwny garnek. Pulsował, wypełniając powietrze octową parą. Uniosła ciężką pokrywkę i zajrzała do środka, podziwiając gulasz z dziczyzny. Powąchała i chwyciła widelec. Wbiła go w zajęcze mięso, ustąpiło z łatwością. Szefowa kuchni strzeliła palcami i już Marcel pojawił się obok z małym talerzykiem i łyżeczką. Spróbowała zająca z odrobiną musztardowego sosu, miętowego kuskusu i towarzyszącej im sałatki z ogórków ze śmietaną.
– Nieco przyciężkawe z tymi jagodami jałowca. Wystarczyłyby trzy lub cztery, aby tylko zaznaczyć ich obecność. Innymi słowy, smakuje zbyt niemiecko, lecz… doprawdy, to jest coś innego. Świetna robota. Wyjątkowo nietradycyjne dania uzupełniające; proste, lecz dopasowane. Muszę powiedzieć, Hassanie, że masz właściwe wyczucie do dziczyzny. Eksplozja nastąpiła natychmiast. – C’est merde. Complètement merde. Wygłoszony publicznie przez Mallory komplement, coś nieprawdopodobnego… to było po prostu za dużo dla Jean--Pierre’a. Niezdolny do powstrzymania wściekłości, mocno tupnął nogą. Siła ruchu sprawiła, że jego chodak wystrzelił naprzód jak pocisk w zszokowanego Marcela, stojącego w odległym krańcu kuchni. Praktykant natychmiast wykazał się gracją i szybkością, wyjątkową jak na chłopaka jego rozmiarów. W samą porę przypadł do podłogi jak powalony jeleń. Obuwie nie zmieniło trajektorii i z głośnym łomotem trafiło odległą kuchenną ścianę oraz stojący w tym rejonie na półce słój. Runął on razem z chodakiem i z łomotem rozbił się o podłogę w fontannie potrzaskanych glinianych skorup. Zapadła skonfundowana cisza. Skuliliśmy się w oczekiwaniu na nieuchronny wybuch Mallory, lecz ku naszemu zdziwieniu nic takiego nie nastąpiło. Zamiast tego Jean-Pierre, wciąż czerwony z gniewu na twarzy, pokuśtykał przed siebie w jednym tylko chodaku (drugi bowiem zgubił) i stanął przed Madame, wygrażając jej pięścią. – Jak możesz nam to robić?! – żołądkował się. – C’est incroyable. To my zawsze byliśmy lojalni, od tak dawna wytrzymywaliśmy twoją tyranię, poświęciliśmy siebie twojej kuchni, a teraz jesteśmy odrzucani, bo wolisz to małe gówno?! Kim jest dla ciebie ten chłopczyk – pupilkiem, zabaweczką? Gdzie się podziała elementarna przyzwoitość?! Madame Mallory zszarzała jak ser Asiago. To niezwykłe, gdy tak o tym mówię, ale aż do tej chwili ona nie miała najbledszego pojęcia, że wyróżniając mnie, biorąc pod swoje skrzydła, w tak oczywisty sposób czyniąc mnie wybrańcem, głęboko uraziła swojego oddanego chef de cuisine. Lecz w tej chwili zdała sobie sprawę z tego, co uczyniła. Pojęła, że na skutek jej niewrażliwości biedny Jean-Pierre przechodzi tortury zawiści. I widać było, że wywarło to na niej duże wrażenie. Jej twarz odzwierciedliła zrodzoną świadomość. Mallory doskonale rozumiała tylko jedno ludzkie uczucie i była to właśnie zazdrość, dogłębny ból, który trawi człowieka, kiedy zda sobie sprawę, że gdzieś w świecie są ludzie po prostu od nas wspanialsi, przewyższający nas w jakiejś istotnej dziedzinie, dyskredytujący wszystkie nasze dokonania. Oczywiście, nie wyraziła się otwarcie, to by nie było w jej stylu, lecz te rozedrgane, silne emocje zapłonęły w jej oczach. Ból, który poczuła, nie był emanacją jej przeżyć, tego jestem pewien, lecz współczuła swemu chef de cuisine, tak długo cierpiącemu na jej podobieństwo w zakamarkach kuchni Le Saule Pleureur. Jean-Pierre tymczasem był na granicy płaczu. Kroczył w tę i z powrotem przed rzędem ludzi, zerwał fartuch i teatralnie rzucił go na kuchenną podłogę. – Nie mogę tu pracować ani chwili dłużej! Mam cię dość, ty bezlitosna kobieto! – darł się. Przy tej uwadze Monsieur Leblanc dał krok w przód, aby chronić jak tarcza Madame Mallory przed gniewem Jean-Pierre’a. – Przestań, niewdzięczny gnojku. Przekroczyłeś dopuszczalne granice. Lecz Mallory ruszyła naprzód również i ku naszemu ogromnemu zdumieniu ujęła w dłoń pięść, którą potrząsał Jean-Pierre i uniosła ją do ust, aby pocałować odarte, czerwone kostki. – Cher Jean-Pierre, masz całkowicie rację. Wybacz mi. Jean-Pierre przestał wrzeszczeć w pół słowa. Niekonwencjonalna reakcja Madame Mallory
wytrąciła go z równowagi, może nawet przeraziła. W moim odczuciu, wyglądał jak maluch, którego rodzic zadziałał całkiem nieschematycznie z powodu czegoś, co uczyniło dziecko. Teraz z kolei JeanPierre padł przed nią, próbując przepraszać, lecz Madame Mallory położyła mu na ustach palec i rzekła stanowczo: – Cicho. Przestań. Nie ma potrzeby. Wciąż trzymała jego dłonie w swoich, lecz już ze swą codzienną wyższością dodała: – Jean-Pierre, proszę, spróbuj zrozumieć. Hassan… on nie jest taki, jak ty czy ja. Naprawdę jest inny. Lumière i Le Saule Pleureur nie mogą go zatrzymać. Zobaczysz, jeszcze przed nim długa droga. Długo już z nami nie pobędzie. Potem skłoniła Jean-Pierre’a, aby usiadł na stołku. Zwiesił głowę, zawstydzony. Poprosiła Marcela, aby przyniósł mu trochę wody, co też chłopak uczynił, trzymając szklankę w dwóch dłoniach, bo aż tak mu się trzęsły. Kiedy już Jean-Pierre przełknął wodę i wydawał się spokojniejszy, szefowa kuchni uniosła mu podbródek. Spojrzał na nią, w górę. – To miejsce zrodziło się z naszego potu i krwi, moich i twoich; oboje będziemy tu żyć i tu umrzemy, w kuchni Le Saule Pleureur. Hassan zaś, on ma zadatki na wielkiego szefa kuchni, zrozum to. Ma też talent, wykraczający daleko poza te, jakimi ja czy ty możemy się pochwalić. Jest jak przybysz z obcej planety i w pewnym sensie należałoby mu współczuć, bo długa jeszcze przed nim droga, wiele jeszcze będzie musiał pokonać przeciwności. Uwierz mi, nie jest moim ulubieńcem. Ty nim jesteś. Powietrze drgało od napięć. Lecz wtedy szefowa kuchni Mallory po prostu spojrzała przez kuchnię na Monsieur Leblanca i rzekła, jak na osobę trzeźwo myślącą przystało: – Henri, zapisz sobie. Trzeba jutro wezwać notariusza. To musi być jasne, raz na zawsze i dla wszystkich, że kiedy odejdę, Jean-Pierre odziedziczy Le Saule Pleureur. iała rację. Trzy lata po rozpoczęciu praktyki w Le Saule Pleureur byłem gotów, aby ruszać dalej. Oferta z uznanej restauracji w Paryżu, na brzegu Sekwany, na tyłach Pałacu Elizejskiego, roznieciła moje ambicje i znęciła mnie na północ. Madame Mallory zachęcała do działania. W jej opinii, propozycja objęcia stanowiska sous chef w bardzo ruchliwej restauracji w Paryżu, z możliwością awansu na stanowisko głównego sous chef, była właśnie tym, czego potrzebowałem. – Nauczyłam cię tego, co potrafię – rzekła. – Teraz trzeba cię zahartować, odpowiednio przyprawić. I ta praca ci to zapewni. Tak więc… postanowione. Gorzko-słodkie połączenie smutku i podniecenia wisiało w powietrzu. Ambiwalencja tego okresu ujawniła się w całej krasie, gdy Margaret i ja pojechaliśmy do wąwozu na końcu doliny Lumière. Mieliśmy dzień wolny i chcieliśmy się przejść wzdłuż rzeki Oudon, opływającej poszarpany Le Massif. Najpierw jednak poszliśmy w miasteczku do miejscowego cash-and-carry kupić coś na lunch, trochę serów Cantal czy Morbier i parę jabłek. Dryfowaliśmy wśród wąskich sklepowych wysepek, obok orzechów laskowych w czerwonych, siatkowych woreczkach i mętnej oliwki z oliwek z Korsyki. Margaret kroczyła tuż przede mną. Właśnie przemierzała korytarze działu poświęconego czekoladom i ciastkom, kiedy hałaśliwa grupa mniej więcej dwudziestoparoletnich mężczyzn, drużyna piłki ręcznej Lumière, pojawiła się na drugim końcu alejki, myszkując za przekąskami i piwem dla klubu sportowego. Pamiętam ich rumiane twarze; byli niesamowicie wysportowani i mieli wciąż mokre włosy. Widać dopiero co wyszli spod prysznica. Kiedy ich ujrzała, twarz Margaret rozświetlił blask. Przecież wszyscy razem chodzili do miejscowej szkoły. Odwróciła się do mnie i rzekła:
M
– Idź, zapłać. Dołączę do ciebie za minutkę. Odwróciłem się więc, minęliśmy się i ruszyłem kolejną alejką do kas. Lecz nagle mój wzrok przykuł garnuszek z importowanym cytrynowym twarożkiem. Zapragnąłem go mieć w zestawie z miejscowymi serami, coś jak erzac chutneya. Włożyłem opakowanie do drucianego koszyka zawieszonego na ramieniu, i ruszyłem dalej. Znajdowałem się dokładnie po drugiej stronie stoisk z czekoladami i ciastkami, kiedy usłyszałem, jak męski głos pyta, gdzie się podział jej nègre blanc. Pozostali wybuchli śmiechem. Pamiętam tę ciszę – w którą wsłuchiwałem się tak uważnie – lecz nie usłyszałem, aby Margaret stawiła czoło przycinkowi. Po prostu go zignorowała. Udawała, że nic się nie stało. A potem, kiedy się oddali wspominkom i kpinom z innych tematów, przyłączyła się do chóru śmiechu. Muszę przyznać, że poczułem rozczarowanie. Wstrzymywałem oddech, czekając na jej ripostę, a żal rósł. Lecz wiedziałem też przecież, że ostatnie, co można powiedzieć o Margaret, to że jest rasistką, więc ruszyłem dalej i zapłaciłem rachunek. A ona niewiele później do mnie dołączyła. Ukryliśmy nasze dobra w jej renault 5 i pognaliśmy na koniec doliny. Zaparkowaliśmy na wydzielonym parkingu lasów państwowych, gdzie jesienne żółte i pomarańczowe liście stworzyły coś w rodzaju naturalnego dywanu papier-mâché pod naszymi stopami. Tam zasznurowaliśmy dobre buty do wędrówek i zarzuciliśmy na plecy ekwipunek. Zatrzasnęliśmy bagażnik samochodu i wreszcie, narzuciwszy rześkie tempo, ze splecionymi dłońmi ruszyliśmy przez siedemnastowieczny kamienny mostek, spinający brzegi rzeki. Nie była to jeszcze pełnia jesieni, lecz lato już zamierało i lekka melancholia dopadała nas z trzepotem każdego kolejnego pożółkłego liścia, lądującego na ziemi. Rzeka pod mostem była czysta i bystra jak dżin Sapphire, woda tryskała i bulgotała wokół licznych skał. Małe pstrągi potokowe śmigały nad zbiornikiem, wciągając muchy czy też ćwicząc płetwy, gdy tak pląsały w wirach. Idealnie wpisująca się w widoczek kamienna chatka stała w głuszy na odległym brzegu rzeki. W chatce mieszkał państwowy urzędnik forestier ze swą nową żoną i maleństwem. Kiedy przekraczaliśmy most, z ich komina uniósł się brzozowy dym. Ruszyliśmy z Margaret leśną ścieżką wzdłuż strumienia, mając rzekę po prawej stronie. Na lewo wznosiła się surowa, majestatyczna skalna ściana Le Massif, skrytego pod śnieżną czapą szczytu Jury. Przypominam sobie, że leśne powietrze było chłodne i jakby zbutwiałe. Pachniało mchem, nasycone wilgotną mgiełką, zstępującą po granitowej płaszczyźnie, górującej nad naszymi głowami. Powoli, huśtając dłońmi, zaczęliśmy rozmowę o propozycji z Paryża. Delikatnie – bo do tej pory żadne z nas nie stawiało na głos tego wielkiego pytania, które czaiło się za rogiem – co wówczas się z nami stanie? Po lewej stronie potok nagle gwałtownie nabrał rozpędu, waląc w kamienie i schodząc w dół kaskadami. Koronka białej, spienionej wody pozostawiała ślad na omszałych dywanach i błyszczących żyłach skalenia. Pamiętam, jakby to było wczoraj, jak Margaret wyglądała tego ranka – jej cieniowane niebieskie dżinsy, jasnoniebieski polar; wiatr naturalnie przywoływał na jej policzki rumieńce. – To dobra oferta, Hassanie, i naprawdę zasłużona. Musisz ją przyjąć. – Tak, masz rację. A jednak… Coś mnie powstrzymywało. Gdzieś pomiędzy żebrami zawiązał się odbierający oddech splot. W tamtym momencie naprawdę nie rozumiałem, po co mi to wszystko. Główny nurt szybko płynącej po mojej prawej stronie rzeki Oudon w tym właśnie miejscu wszedł w zakole, tworząc podłużny, głęboki zbiornik i leśne wypłaszczenie na obu brzegach. Okolica idealnie nadawała się na lunch, zdjąłem więc plecak i złożyłem go na krytym porostami głazie, pod wspaniałymi, wiekowymi sosnami, lipami i kasztanowcami. Lodowata rzeka prześwitywała tuż za ich pniami.
Wyciągnęliśmy się na skale i ospale jedliśmy posiłek, jabłka i sery, i chleb o grubej skórce, upieczony własnoręcznie przez Margaret. Smarowaliśmy go grubo cytrynowym serkiem. Nie jestem pewien, na jakim etapie usłyszeliśmy głosy, lecz pamiętam sposób, w jaki nas dobiegły, przez drzewa. Najpierw z daleka, potem coraz głośniejsze. Dziwne postacie przemierzały leśny podszyt, skulone, jak kraby, brnące po morskim dnie. Margaret i ja leżeliśmy cicho, zadowoleni i syci, obserwując w ciszy zbliżające się figury. Trwał sezon dla grzybiarzy, a podmokła część lasów państwowych była znana miejscowym z cennych cèpes i kurek. Rodzina Madame Picard od lat miała licencję na zbieranie grzybów przy tej leśnej ścieżce. I to wdowa najpierw znalazła się w zasięgu naszego wzroku. Przygarbiona, w czarnym swetrze i spódnicy, rozpoznawalnymi nawet pod zwałami płaszcza nieprzemakalnego, Madame Picard skakała od jednej kępy drzew do drugiej jak górska kozica, kopiąc nadgniłe brzozowe pnie żołnierskimi traperkami, aby obnażyć ukryte pod nadgniłą powłoką skupiska pieds-de-mouton. Nagle zapiszczała podniecona. Wyprostowała się, trzymając w brudnej dłoni trompettes-de-lamort, czarną jak węgiel i cenioną kurkę, która naprawdę wygląda jak trąba wieszcząca śmierć, lecz w rzeczywistości jest bardzo smaczna i można ją jeść bez obaw. Odwróciła się do swego ociężałego kompana. Zwalisty mężczyzna sapał z wysiłku, taszcząc dwa ciężkie kosze, szybko wypełniające się jej grzybiarskimi znaleziskami. – Uważaj na te trompettes. Zostaw je na wierzchu, żeby nie pognieść. – Tak zrobim, twarda szefowo. Papa stał tam w lesie jak niedźwiedź, nieruchom*o, w swej ulubionej żółtobrązowej kurcie, skrytej obecnie pod rozłożystym nieprzemakalnym płaszczem, jaki zapewne w dawnych czasach należał do świętej pamięci Monsieur Picarda. On też założył na stopy wojskowe traperki, lecz nawet ich nie zawiązał. Wyciągnął na zewnątrz jęzory. Rozplątane, pomoczone sznurki wlokły się za nim po mchu, co sprawiało, że wyglądał jak jakiś raper z paryskiego przedmieścia. Margaret właśnie miała ich zawołać, pomachać do nich, lecz ja – sam nie wiem dlaczego – położyłem jej dłoń na ramieniu i przecząco pokręciłem głową. – Kobito, daj odpocząć. I zjeść. Głodny przeca jestem. – Doprowadzasz mnie do szewskiej pasji, Abbasie! Dopiero zaczęliśmy. Przynajmniej jeden pełny kosz przed lunchem. Papa westchnął. Lecz kiedy Madame Picard się odwróciła i schyliła z krępym nożykiem, aby odciąć kolejną, ukrytą w trawach kurkę, coś przykuło wzrok Papy. Podkradł się na palcach, sięgnął między nogi Madame Picard i zawołał: – Znalazłem truflę! Ta się wydarła na cały głos i prawie upadła w przód, na twarz. Lecz kiedy już odzyskała równowagę i znów pewnie stała, oboje ryczeli ze śmiechu. Widocznie całkiem jej się spodobało zawadiackie uszczypnięcie. Byłem przerażony. W głowie przesuwały mi się obrazy Papy i Mamy. Widziałem ich, jak wędrowali razem wzdłuż plaży Juhu, tak wiele lat temu. Słyszałem łomot własnego serca. Była tak elegancka i niedoceniana, moja mamusia, tak niepodobna do tej nieokrzesanej kobity przede mną. Lecz po kilku chwilach zdałem sobie sprawę, że wreszcie widzę Papę takim, jaki jest naprawdę, zwykłego człowieka, który próbuje życiu wyrwać kilka prostych przyjemności. W tej chwili nie musiał kłopotać się odpowiedzialnością związaną z restauracją czy rodziną, co przecież czynił na okrągło, świątek, piątek i niedziela. Był zwykłym, starzejącym się mężczyzną, któremu pozostało jeszcze parę dekad życia, cieszącym się tym ulotnym czasem, który pozostał mu tu
na Ziemi. I wtedy nagle się zawstydziłem. Papa, który tak wiele wziął na siebie za tak wiele osób, to on właśnie wśród tych wszystkich ludzi zasłużył na ten beztroski, radosny moment bez mojej brwi uniesionej w wyrazie niesmaku. A im dłużej patrzyłem, jak Madame Picard i Papa bawili się jak napalone nastolatki, oboje pochyleni jak dwójka gwiazd p*rno, tym bardziej zdawałem sobie sprawę, że było to jak najbardziej na miejscu. Wtedy to do mnie dotarło: to nie rodzina miała problem z powodu mojego wyjazdu do Paryża; to ja nie chciałem ich opuszczać. Rzekłbym, że w tym właśnie momencie wreszcie naprawdę dorosłem. Tam, w tym podmokłym lesie poczułem, że po raz pierwszy jestem w stanie powiedzieć: Do widzenia, Papo! Ruszam podziwiać świat! jednak najtrudniejsze do widzenia w tych ostatnich dniach nie dotyczyło koniec końców mojej rodziny czy Madame Mallory, lecz samej Margaret. Utalentowana i skromna kucharka, odpowiedzialna za produkcję, była ledwie pięć lat starsza ode mnie, lecz romans, jaki mieliśmy, kiedy pracowałem w Le Saule Pleureur, zrobił ze mnie mężczyznę. Pewnego ranka podczas tych ostatnich dni w Lumière nasz związek doczekał się logicznego zakończenia. Siedziałem w jej niewielkim mieszkanku, tuż nad lokalną, miasteczkową pâtisserie. Mieliśmy dzień wolnego, więc jedliśmy późne śniadanie przy niewielkim stoliku, pod wysokim oknem kuchni. Słynne światło Lumière wlewało się do środka przez stare szyby. Kilka suszonych polnych kwiatów – pierwiosnki i żółte goryczki – stało w szklanym słoiku na okiennym parapecie. Bez słowa popijaliśmy café au lait, zagryzając brioche z dżemem z pigwy domowej roboty jej mamy, każde zatopione we własnych myślach. Siedziałem przy stole w bieliźnie i koszulce, wyglądając przez okno. Patrzyłem, jak kościsty Monsieur Iten ze swoją żoną przy tuszy wędrują Rue Rollin, trzymając się za ręce. Nagle się zatrzymali, dali sobie na chodniczku seksownego, mokrego buziaka, po czym się rozdzielili – on ruszył ku lancii, ona weszła do miejscowego oddziału Société Générale. Margaret pod kimonem nie miała nic. Czytała naprzeciwko mnie miejscową gazetę. Nie jestem pewien, dlaczego, lecz wyciągnąłem dłoń przez stół i rzekłem spontanicznie: chodź. Głos mi się trząsł, gdy trzymałem wyciągniętą dłoń z nadzieją, że kobieta po drugiej stronie stołu na oślep odszuka w powietrzu i chwyci me palce, spragniona kontaktu. – Chodź ze mną do Paryża. Proszę. Margaret z namysłem odłożyła gazetę i powiedziała – wciąż pamiętam to okropne uczucie w dołku czy gdzieś w żołądku – że Lumière to miejsce, gdzie się urodziła, gdzie mieszkają jej rodzice i rodzeństwo, gdzie pochowano jej dziadków; o tam, na wzgórzu. Więc docenia ofertę, kocha mnie za nią, lecz po prostu nie potrafiłaby… choć bardzo jej przykro… nie potrafiłaby opuścić Jury. Więc cofnąłem dłoń i poszliśmy własnymi drogami.
A
39 malai peda – rodzaj ciastek, często z orzechami. 40 mille-feuille – dosłownie tysiąc płatków. Deser, w którym warstwy francuskiego ciasta są przekładane kremem waniliowym; podobny do napoleonki.
Paryż
Rozdział trzynasty
J
eśli mam być szczery, moja kariera, obejmująca kolejne dwadzieścia lat w Paryżu, nie była aż tak skomplikowana ani wyboista, jak można by się spodziewać. Działo się tak, jakby życzliwy mi duch usuwał z drogi przeszkody i pomagał iść ścieżką, która – jak wierzyłem – zawsze była mi przeznaczona. Na początek, zgodnie z obietnicą, po ledwie dwóch latach awansowałem na stanowisko głównego sous chef w La Gavroche, jednogwiazdkowej restauracji na tyłach Pałacu Elizejskiego. Nęka mnie jednak pytanie. Choć sądzę, że tej zagadki nigdy nie rozwikłam: czy przez te wszystkie lata Madame Mallory w jakikolwiek sposób wspierała zakulisowo mój stopniowy awans? A może tylko to sobie wyobraziłem? W okresie, który spędziłem w Paryżu, moja była maîtresse i ja wymieniliśmy kilka okolicznościowych pocztówek, parę razy gadaliśmy przez telefon, może z raz czy dwa w roku. Zawsze też szedłem się ukłonić, kiedy przyjeżdżałem do Lumière, aby zobaczyć się z rodziną. Lecz wszystkie znaki na niebie i ziemi wskazują, że już dłużej nie angażowała się w moją edukację czy karierę, przynajmniej nie oficjalnie. Mimo to zastanawiałem się, czy mi nie pomogła – wiecie, dyskretny telefon do tych czy do owych – aby sprawy biegły gładko w kluczowych momentach. Lecz jeśli to uczyniła, często tak siebie pytałem, to jak sprawiła, że nigdy nie odkryłem jej roli? Na przykład: Pierre Berri, szef kuchni o wielkim sercu. To on zwabił mnie na północ do restauracji La Gavroche. Na miejscu, w Paryżu, dowiedziałem się, że się ożenił z daleką kuzynką Madame Mallory, kiedy ustąpił inny kuzyn. Naturalnie wobec takich powiązań suponowałem, że Mallory szepnęła słówko, które wywołało ofertę z Paryża. Szef Berri oczywiście stanowczo temu zaprzeczał, lecz te jego protesty nigdy mnie do końca nie przekonały. Pierwszej zimy po wyprowadzce na północ zajrzałem do Lumière, chcąc spotkać się z rodziną. Przeciąłem wtedy zaśnieżoną ulicę, aby w mieszkaniu na poddaszu napić się herbaty z Madame Mallory. Spirale grzejników brzęczały głośno, napełniając wnętrze przytulnym ciepłem. Zasiedliśmy w starych fotelach, popijając kawę i pogryzając jeszcze ciepłe magdalenki z piekarnika Le Saule Pleureur. Pamiętam, że chciała wiedzieć wszystko o restauracji w stylu tapas, jaką szef kuchni Pascal właśnie otworzył w Paryżu. Inwestycja zbulwersowała stolicę, lecz też wywołała nowy szał na punkcie niewielkich, sprytnych bistro, gdzie jedzenie było dodatkiem do win, a nie wino do jedzenia. I tak sobie gawędziliśmy, jak to ludzie z branży, kiedy między jednym a drugim zdaniem przemyciłem podziękowania za zaaranżowanie oferty od szefa kuchni Berriego. – Nie bądź śmieszny, Hassanie – odrzekła, sącząc kawę z porcelany Limoges, wyjętej specjalnie dla mnie. – Mam znacznie lepsze rzeczy do robienia niż wydzwanianie po dalekich krewnych, aby się
za tobą wstawiać. Poza tym tej akurat krewnej nie widziałam już od trzydziestu lat, a wcześniej też za nią nie przepadałam. Ta część mojej rodziny pochodzi z Paryża… no wiesz, zawsze się wywyższali, czuli się lepsi od tych szaraków, którzy, jak my, pozostali w dolinie Loary. Dlaczego więc, na miłość boską, miałabym ją prosić o przysługę? To by mnie zabiło. Nie będę więc słuchać podobnych wymysłów. A teraz, powiedz mi, czy mógłbyś pogadać z tymi twoimi hurtownikami w Paryżu i znaleźć dla mnie parę Ostrea lurida? Zanim umrę, chcę spróbować tej amerykańskiej ostrygi. To dla mnie niepojęte, że niektórzy francuscy smakosze uważają ją za lepszą od ostryg z Bretanii. Powróciłem do La Gavroche, pracowałem ciężko i pięć lat po przybyciu do Paryża zaoferowano mi kolejną szansę, lecz i wielki skok, jeśli chodzi o odpowiedzialność. W La Gavroche przez wiele lat mógł się nie pojawić adekwatny wakat, dlatego wręczyłem dotychczasowemu szefowi rezygnację i zostałem chef de cuisine w La Belle Cluny, niewielkiej, eleganckiej restauracyjce w VII arrondissem*nt. Związałem się z nią na całe cztery lata. Byłem bardzo szczęśliwy, mogąc pracować z białowłosym Marc Rossierem, starszym szefem kuchni, który – mówiąc bardzo delikatnie – lubił robić wszystko po swojemu. Aż po same chodaki kazał nam się ubierać całkiem na czarno, a nie w tradycyjne białe stroje. Sam zwykle przemykał w zmechaconych czarnych spodniach, wetkniętych na dole w skarpety, jak jakiś siedemnastowieczny holenderski pirat. Całymi dniami wyśpiewywał ochrypłym głosem melodie z lat młodości, którą spędził we francuskiej marynarce wojennej. Lecz to właśnie te ekscentryczne zachowania czyniły Rossiera tak przyjemnym kompanem w pracy. Lubił się zabawić. Przy tym, mimo zaawansowanego wieku, był zdumiewająco otwarty na nowe pomysły, w czym różnił się od większości mistrzów. To oznaczało, że, będąc jego prawą ręką, miałem sporo przestrzeni, aby wypróbowywać własne nowe kreacje, takie jak pieczone koźlę z cytryną zaszytą w jamie brzusznej. Wolność tworzenia popłacała, jak sądzę, gdyż dwa lata po moim przybyciu La Belle Cluny otrzymała drugą gwiazdkę Michelin. Satysfakcja czerpana z pracy w La Belle Cluny zaostrzyła mój apetyt. Gdy miałem trzydzieści lat, wróciłem do Lumière, szczerze rozmówić się z Papą. Straszliwie chciałem otworzyć własną restaurację, wreszcie stać się panem w swoim domu, potrzebowałem jednak kapitału. Ta ambicja rodu Haji, wręcz nią rozgorzałem. Zasiadłem więc na krześle naprzeciwko biurka Papy, w starej rezydencji Dufoura i broniłem sprawy. Nie minęło nawet pięć minut rozgorączkowanego wykładu, pełnego moich wizji przepływu gotówki, roztaczanych przed Papą przy blacie biurka, a on uniósł dłoń, aby mnie powstrzymać. – Stop! Boże mój! Przyprawiasz mnie o ból głowy. Kartki z analizą stopy zwrotu inwestycji… tak, to było coś, z czym Papa nigdy nie pracował. Z nim należało zawsze kawa na ławę. – Oczywiście, pomogę! Co ty sobie myślim? – objeżdżał mnie, poirytowany. Wyjął z szuflady gruby plik wydruków. – Już żem od dawna się tego spodziewał – rozkładał kartki. – Nie jestem durnym robolem, co dzień w dzień wali kilofem. Nooo? Dawno zapytałem kilku prawników i bankierów, jak tu pokombinować. I już wiem. O wszystko zadbałem. Każde z was, dzieciaku, weźmi jedną siódmą dóbr. Ty swoją część weźmisz teraz. Po co czekać, aż umrę, cooo? Wolim zobaczyć, jak działasz z mocą i szczęśliwy czynisz mnie dumnym… Lecz, proszę... nie atakuj ojca komputerową makulaturą. Nie znoszę badziewia. Zawsze pozostawiałem rachunkowość twojej matce. Musiałem kilka razy zamrugać, aby ukryć emocje. – Dziękuję, Papo. Zamachał niecierpliwie ręką.
– Dobra. Martwię się tylko o jedno. Twój udział to mniej czy więcej osiemset tysięcy euro. Dosyć? Nie. Nie dosyć. Paryski księgowy pod czujnym okiem, oszacował koszt zabezpieczenia długoterminowego wynajmu w lokalizacji najlepszej dla restauracji w Paryżu, kompletnego umeblowania przestrzeni, w tym supernowoczesnej kuchni, a następnie zatrudnienia najwyższej klasy personelu – czyli z grubsza, wszystkie koszty przygotowania i uruchomienia eleganckiej restauracji, ukierunkowanej na bardzo wyszukaną klientelę – na prawie dwa miliony euro. Na początek. Taki kapitał pozwoliłby na bezpieczny start. – Tak żem właśnie myślał – rzekł Papa – więc mam dla ciebie propozycję. – Tak? – Twoja siostra Mehtab… mnie martwi. Nie mogę w tym małym, górskim miasteczku znaleźć mężczyzny, który by ją posiadł, więc z każdym dniem Mehtab upodobnia się do ciotki. Potrzebuje większego stawu, aby złowić rybę. Łapiesz? Myślim, że powinieneś zaproponować jej partnerstwo w tej twojej fikuśnej paryskiej restauracyjce. Nooo? Będzie ci wielką pomocą, Hassanie, no i – oczywiście – wniesie swoje udziały na inwestycje. A dla mnie to będzie wielka ulga, kiedy poczuję, że o nią dbasz. Tak by to załatwiono w Indiach. I tak też u nas zostało postanowione. Mehtab przeprowadziła się do Paryża. Muszę jednak wyznać, że w tym okresie nie mogłem odżałować jednego: pożegnanie z szefem kuchni Rossierem, który był dla mnie tak dobry, dalekie było od moich oczekiwań w tym względzie. Kiedy powiedziałem Rossierowi, że zamierzam otworzyć własną restaurację, starszawy szef kuchni całkiem poczerwieniał na twarzy i aż rzucił patelnią, dwoma talerzami i salami oprószonym papryką. Lecz życie nie stoi w miejscu, gna do przodu, nie wstecz, więc zwiałem nadlatującym pociskom z trajektorii i po raz ostatni w życiu wypadłem z tej restauracji przez drzwi ogrodowe na tyłach. Lecz jeszcze przez dłuższy czas dźwięczały mi w uszach pomysłowe żeglarskie przekleństwa. Lecz pora iść naprzód. Mieliśmy bardzo jasno wytyczoną ścieżkę, Mehtab i ja zaokrętowaliśmy się w całkiem nową podróż, z misją otwarcia własnej restauracji w Paryżu. Niewiele później, kiedy siedziałem w wannie, popijając herbatę doprawioną masalą garam i lepką od słodyczy, przez cały czas rozmyślając o swoim ojcu, przyszła mi do głowy nazwa planowanej restauracji. Le Chien Méchant[41]. Doskonała. Czyż nie? aszym pierwszym zadaniem było znalezienie odpowiedniego miejsca, więc razem z Mehtab przez kilka miesięcy wałęsaliśmy się po Paryżu, szukając doskonałej lokalizacji. Agenci w pośrednictwie nieruchom*ości pokazywali nam to przepastne, ciemne hurtownie w obskurnych, bocznych uliczkach niemodnych arrondissem*nt XIII i XVI, to znów naćkane sklepowe witryny, niewiele różniące się rozmiarami od domków dla lalek, lecz przy lepszych ulicach, wiodących ku Sekwanie. Nic, co by nam pasowało, lecz się nie poddawaliśmy. Rwaliśmy naprzód z ogromną determinacją, świadomi, że właściwa lokalizacja stanowi o być albo nie być naszego raczkującego lokalu. Po jednym z takich upalnych, lecz bezowocnych dni poszukiwań, gdy wróciliśmy do mieszkania, Mehtab zrzuciła ze stóp sandały i zaczęła badać odciski, pojękując za każdym razem, kiedy dotknęła jakiegoś przeczulonego punktu. – Mój boże! – zawodziła – to gorsze niż szukanie mieszkania w Mumbaju. Chciała mnie poprosić, abym opatrzył jej stopy, lecz ocalił mnie dzwonek telefonu. Skoczyłem odebrać. – Czy rozmawiam z szefem kuchni Haji?
N
Głos należał do starszego mężczyzny; w tle słychać było też szczekanie psa. – Tak, tu Hassan Haji. – Szefie, spotkałem pana wiele lat temu, kiedy był pan młodzieńcem u progu kariery. W Lumière. Mówi Le Comte de Nancy Salière. – Oui, Monsieur Le Comte. Dobrze pana pamiętam. Pojawiał się pan w Le Saule Pleureur co roku. – Słyszałem, że szuka pan miejsca, żeby otworzyć nową restaurację. – Owszem. Właśnie tak. Skąd pan wie? – Ach… szefie. Do tej pory winien się pan już tego nauczyć. Paryż to wioska. Na targach plotki rozchodzą się tu wyjątkowo szybko, najszybciej te, które dotyczą haute cuisine. Lub polityków. Roześmiałem się. – Rozumiem. Zapewne ma pan rację. – Ma pan czas? Może zechciałby pan mnie odwiedzić? Numer siódmy przy Rue Valette. Być może mam właśnie to, czego pan szuka. e Comte de Nancy Salière był właścicielem pełnej wieżyczek maison particulière, wzniesion na szczycie wzgórza Montagne Sainte-Geneviève. To zaledwie parę przecznic od Panteonu, bazyliki i eleganckiego placu, gdzie w chłodzie krypty grzebano wielkich Francji, od Woltera po Malraux. Mehtab i ja naprawdę byliśmy pod wrażeniem imponującego domostwa. Staliśmy uniżenie na ulicy, nerwowo używszy dzwonka, i czekaliśmy na surowego kamerdynera, aby poprosił nas na tyły, do wejścia dla służby. Lecz ku naszemu ogromnemu zaskoczeniu książę otworzył drzwi osobiście, poczochrany, w sztruksach i skórzanych klapkach. – Chodźcie, to dwa budynki dalej – rzekł, uścisnąwszy nam szorstko dłonie. I nie czekając na naszą odpowiedź, Le Comte de Nancy skierował się w dół zagrabionej Rue Valette, wciąż w tych podomowych klapkach, z pękiem podzwaniających kluczy na kółku, trzymanych w upstrzonej wątrobianymi plamami ręce. Zawsze będę pamiętał chwilę, w której po raz pierwszy spojrzałem na porośnięty bluszczem numer 11 przy Rue Valette. Gdy patrzyłem w dół wzgórza, światło przeświecało nad dachami miasta, a majestatyczne opary zanieczyszczeń wytworzyły ten szczególny rodzaj różowego halo dokoła wapiennego budynku, przypominając mi nieco światło w Lumière. Numer 11 był wielkości połowy rezydencji księcia. Wydawał się dosyć przysadzisty, ale i wesoły. Drewniane okiennice i bluszcz, okalający najniższe piętro, nadawały mu luźny, nieformalny wygląd. Był taki swojski, jak na wsi, niewiele miał w sobie sztywnej elegancji, typowej dla Paryża. Korytarz wejściowy prezentował się mrocznie, wyłożony ciężkimi, drewnianymi panelami, lecz za drugą parą drzwi odkryliśmy amfiladę połączonych, przestronnych salonów i poczekalni, każdy z nich sam w sobie niezbyt wielki, lecz łagodnie przechodziły jeden w drugi i kolejny. Przez parę chwil stałem w głównym salonie pod kryształowym kandelabrem, szacując możliwości i wcale nie było trudno wyobrazić sobie tu elegancką jadalnię. Luźne fałdy aksamitu pieczętowały wysokie okna, wychodzące na ulicę. Odwiedliśmy kotary na bok. Nawet w tych mizernych pasmach światła zapylonego zachodu słońca dostrzegliśmy perfekcję drewnianych mozaik na krytej parkietem podłodze. Na tyłach rozpanoszył się przestronny salon z łazienką, idealna przestrzeń na kuchnię, gdyż wyjście z niego prowadziło na niewielki dziedziniec – świetny podjazd dla dostaw. Przepełnione światłem wyższe piętro moglibyśmy zaadaptować na biuro, komunikację zapewniała dobudowana w latach siedemdziesiątych kręta, wewnętrzna klatka schodowa, łącząca dwa poziomy. Trzy kolejne piętra budynku miały oddzielne, boczne wejścia, lecz książę zastrzegł, że tych nie wynajmie; tam składował stare meble i obrazy odziedziczone po rodzinie. Restauracja na dwóch najniższych piętrach
L
nie powinna stanowić hałaśliwego problemu dla pozostałych „mieszkańców” gmachu. Śmigaliśmy z Mehtab między piętrami, w górę i w dół spiralnych schodów, nie dowierzając własnym oczom, lecz próbując się za bardzo z tym nie zdradzić. Serce mi trzepotało. Po raz pierwszy od bardzo dawna czułem się, jakbym był w domu. – Co sądzisz? – Fantastycznie! – szepnęła Mehtab – Podołamy z utrzymaniem? Właśnie w tej chwili z dołu dobiegł nas głos zniecierpliwionego księcia. Przynaglał nas, pobrzękując pękiem kluczy: – Chodźcież już tu, wy dwoje! – zawołał – Nie mogę stać przez cały dzień, czekając, aż się zdecydujecie. Mam dużo pracy do zrobienia. Teraz musicie wyjść. Z powrotem na Rue Valette ze świeżym zainteresowaniem przyjrzałem się okolicy. Le Comte de Nancy zamykał już drzwi budynku. Nieco poniżej na zboczu rozciągał się Place Maubert, dalej niedzielne targowisko rolników i stacja metra. Zerknąłem w górę – a tam elegancki Panthéon. Dotarcie tutaj z mojego mieszkania przy Instytucie Muzułmanów zajęłoby mi nie więcej niż dziesięć minut na piechotę. Tuż-tuż, po drugiej stronie ulicy, nieco w dół od Collège Sainte-Barbe na Sorbonie, znajdował się jeden z najznakomitszych adresów na lewym brzegu: elegancki, wykładany mosiądzem apartamentowiec Monte Carlo. To tutaj właśnie, jak wieść niesie, w cudnym mieszkaniu na trzecim piętrze, utrzymanym w konwencji ancien régime, gościła się kochanka ostatniego prezydenta Francji, skądinąd zajadłego socjalisty. Dwie doniczkowe palmy i odźwierny w mundurze stali na warcie przed rzeźbionymi wierzejami Monte Carlo. Żadnych wątpliwości. To była fantastyczna lokalizacja. – Cóż, młody człowieku? Jesteś zainteresowany? – Bien – wyjąkałem. – Jest wspaniały. Nie wiem tylko, czy nas stać na niego. – Pfff – książę zamachał dłonią – finansowe detale... Wypracujemy jakiś konsensus. Tak naprawdę chodzi o to, że z jednej strony potrzebuję dobrego, godnego zaufania najemcy, z drugiej – wysokiej jakości restauracji, która pasowałaby do moich osobistych upodobań i smaku. A ty, jak wierzę, potrzebujesz dobrego adresu, żeby mieć jakiekolwiek znaczenie. No to mamy wspólne interesy, co niezmiernie ważne w partnerstwie. Zgodzi się pan ze mną, młodzieńcze? – Tak, oczywiście. – A więc sprawa załatwiona. Wyciągnął powykręcaną od artretyzmu dłoń. – Dziękuję, Monsieur Le Comte! Dziękuję! Nie pozwolę, aby żałował pan tej decyzji. Przyrzekam. Uścisnąłem jego prawicę dość energicznie i po raz pierwszy arystokrata się uśmiechnął, obnażając nieco żółtawe zęby. – Tego jestem pewien – odrzekł. – Nie brakuje ci talentu, młody szefie kuchni, i dlatego cię wspieram. Pamiętaj o tym w dniach, które nadejdą. Ale teraz już się nie martw. Mój prawnik rychło się z tobą skontaktuje i domówi wskazane szczegóły. Le Comte de Nancy Salière został nie tylko moim gospodarzem, ale również najlepszym klientem. Le Chien Méchant był jego lokalem, jak często mawiał. Lecz nawet ten opis nie oddaje w pełni jego roli w procesie, który mnie ukształtował. Właściwie książę był kimś w rodzaju anioła stróża, chroniącego mnie i zawsze strzegącego moich interesów. Koszt najmu lokalu wynosił przez pierwsze dwa lata około pięćdziesięciu procent rynkowych stawek. Lecz nawet w kolejnych latach książę podnosił czynsz stopniowo, bardzo ostrożnie,
przeważnie zmuszony wzrostem cen ubezpieczenia bądź koniecznością przeciwstawienia się fali inflacji. Tak naprawdę przez szereg lat książę pomógł mi na sto różnych sposobów, a właściwie od samego początku wspierał otwartą linią kredytową, otwartą w jego własnym banku na bardzo dobrych warunkach, na czterysta tysięcy euro, które nadal musiałem pożyczyć, aby zrealizować swą wizję za dwa miliony. Lecz nie tylko o pieniądze chodziło – lubiłem jego towarzystwo. Le Comte de Nancy był z pewnością mrukiem, to prawda, lecz zrzędą niezwykle przyzwoitym wobec wszystkich, którzy dali mu szansę, i naprawdę bywał zabawny. Kiedy, dla przykładu, jeden z młodzików z personelu miał czelność zapytać księcia, czy ma jeszcze miejsce na deser, spojrzał na chłopaka, jak na cymbała, i odpowiedział: – Mój drogi, smakosz to dżentelmen tak zdolny i konsekwentny, że nie przestaje jeść nawet wtedy, kiedy brak mu miejsca. Lecz tego pierwszego dnia, kiedy książę wypuścił z płuc powietrze z tym swoim charakterystycznym pfff po tym, jak zapytałem o koszty wynajmu nieruchom*ości, poczułem w środku, w trzewiach, co się właśnie dokonało. Ten dźwięk, tak arogancki i lekceważący, był mi doskonale znajomy i chociaż nie miałem na to dowodu (właściwie nigdy później też go nie miałem), poczułem, że od tej chwili Le Comte de Nancy Salière oraz jego nieruchom*ość należą do mnie. Zarazem nie mogłem oprzeć się wrażeniu, że powtórnie zadziałała niewidoczna dłoń Madame Mallory. Bo jak inaczej wyjaśnilibyście, dlaczego najlepszy klient Le Saule Pleureur nagle wynajął mi przestrzeń i został moim najlepszym klientem w Paryżu? To tak, jakby jedna restauracja przekazała pałeczkę w tej sztafecie kolejnej… – Niepokoisz mnie, Hassanie – drwiła Madame Mallory w słuchawce wyniosłym, lodowatym tonem, kiedy zagaiłem temat Le Comte de Nancy. – Zaczynam cię podejrzewać o branie narkotyków, bo skądinąd wytrzasnąłbyś paranoidalne fantazje, którymi mnie napastujesz? Szczerze przyznaj, czy zauważyłeś, abym kiedykolwiek zachęcała któregokolwiek z moich klientów do udania się do konkurencji? W rzeczy samej: groteskowy pomysł. pary farby, nawoływania, rozdzwoniony telefon, wózek sklepowy prześlizgujący się alejkam wywiady, formularze zamówień, gorące negocjacje – długie godziny pracy w pocie czoła. Mehtab nadzorowała robotników, rozstawiając ich, jak należy, przeobrażając numer 11 na podobieństwo moich szczegółowych rysunków i wizji. Ja znów, o ile tylko mnie nie wzywano do wybrania gzymsu czy koloru, parałem się najdelikatniejszą materią w tym biznesie: zatrudniałem kluczowy dla restauracji personel. Po setkach godzin wywiadów z kandydatami na chef de cuisine postawiłem na Serge’a Poutrona. Kształtem przypominał niewiarygodnie rozrośniętą rzepę, pochodził z Tuluzy i był dość nieokrzesany, ot w typie gościa, jakiego można było spotkać w La Gavroche. Trudny, a czasem nawet dość brutalny względem podwładnych Serge wprowadził w kuchni dyscyplinę i wiedziałem, że będzie konsekwentnie dla mnie pracował; dzień czy noc mogłem liczyć na dopieszczone potrawy. Przy wejściu postawiłem za kontuarem Jacquesa. Mój maître d’hôtel, weteran trzygwiazdkowej L’Ambroisie, tak elegancki i dyskretny, jak Charles Aznavour z wyższej klasy, zawsze był gotów oczarować gości. Pierwsza recenzja naszej restauracji, opublikowana krótko po otwarciu Le Chien Méchant, ukazała się w Le Monde. Śmiało chyba mogę przyznać, że emocje sięgnęły zenitu, kiedy w sierpniu ujrzałem swoje nazwisko oraz nazwę lokalu w otoczce uprzejmych komplementów w gazecie, która miejscowi się w centrum opiniotwórczego establishmentu Francji. Artykuł zwrócił uwagę publiki na restaurację. Oliwy do ognia dolewały coraz częściej przekazywane z ust do ust opinie bywalców, przede wszystkim tej niewiarygodnej jednoosobowej fabryki PR, jakim był Le Comte de Nancy Salière,
O
który, naturalnie, miał w lokalu stały stolik. Właśnie w tym wczesnym okresie, dzień po przyznaniu mi pierwszej gwiazdki Michelin, ale zdecydowanie na długo przed przyznaniem kolejnej, w jednym z restauracyjnych boksów zasiadł człowiek, który odegrał w moim życiu i nadciągających wydarzeniach niesamowitą rolę. Byłem w kuchni. Przygotowywałem daurade aux citrons confits, kiedy do kuchni wszedł Jacques, przekazując zamówienia z dwóch kolejnych stolików. Nawet nie podniósłszy głowy znad swojego zadania, dopasowując karteczki zamówień do koszyków na taśmociągu, Jacques poinformował mnie lapidarnie, że jestem proszony do jadalni, do stolika numer osiem. Mój maître d’hôtel wyglądał niezwykle jak na niego poważnie. Gdy tylko się odwrócił, wycofał się pośpiesznie, aż drzwi zakołysały się na zawiasach. Pomyślałem sobie, że przyszedł ktoś ważny, niezadowolony wieczorny klient. – Serge, przejmij robotę. Muszę tam iść – przekrzyczałem metaliczny brzęk patelni i stukot drewniaków kuchennego personelu, gnającego w tę i z powrotem wzdłuż stalowych kuchenek po kafelkach. Serge warknął, że słyszał, i już wołał do swoich: odbiór! A commis zdarł ze mnie uplamione tłuszczem fartuchy, pomagając mi się zmienić w wersję świeżo z pralni. Tej nocy w Le Chien Méchant było gwarno. Minąłem kuchenne drzwi. Wędrując amfiladą, skłoniłem się jednemu czy dwóm stałym klientom. Stolik numer osiem w środkowym pomieszczeniu należał do lepszych; wiedziałem, że usiadłby tam tylko jakiś celebryta. Wpółłysy mężczyzna przy stoliku numer osiem jadł sam. Pierścień siwizny z tyłu jego szyi kończył się bujnymi srebrzystymi baczkami, zakrywającymi większość twarzy. Ten styl preferowano raczej w poprzedniej epoce. Gość był krzepki i muskularny. Szyję oplatał mu złoty łańcuch, a zgrzebne dłonie zdobiły masywne, złote pierścienie. Takiej biżuterii nie powstydziłby się członek korsykańskiej mafii. Lecz zarazem miał na sobie przepiękny, antracytowy, jedwabny garnitur, niewiarygodnej jakości, no i emanował aurą pewnej siebie władzy. Spojrzałem w dół, na talerz – to mi zawsze wiele zdradza na temat osoby – i zauważyłem, że jadł przystawkę z wędzonego węgorza ze świeżym kremem z chrzanu. – Szefie Haji – zagaił, wyciągając wielką łapę – już od pewnego czasu ostrzyłem zęby na to spotkanie. Zasmuciłem się, kiedy mój personel doniósł, że dwukrotnie byłeś w restauracji i nigdy mi się nie przedstawiłeś. Czuję się zraniony. Chef Paul Verdun. Jeden z najwspanialszych talentów tego kraju. Stałem tam, jak przed jakąś gwiazdą. Dobrze znałem szefa kuchni Verduna, lecz tylko na odległość. Jego dzieje francuska prasa opowiadała bez końca. Przez ostatnie trzydzieści pięć lat Paul Verdun przekształcił skromny rzeźniczy sklep w znaną w świecie trzygwiazdkową restaurację. Jego ogromny talent przyciągał smakoszy z całego globu w okolicę drugiego ronda w Courgains, niewielkiej normandzkiej wiosce, gdzie złotoceglana Le Coq d’Or zajmowała narożną maison. Szef kuchni Verdun był mistrzem tej naszpikowanej słoniną francuskiej kuchni, która w owym czasie dopiero startowała, aż do jej upadku, gdy laur pierwszeństwa przejęła kuchnia molekularna, szybko zdobywającego popularność szefa kuchni Mafitte’a w Aix-en-Provence. Chef Verdun słynął z pieczonych na rożnie młodych gołąbków, nadziewanych grasicą cielęcą, kaczą wątróbką i szalotką; z zająca gotowanego w porto wewnątrz cielęcego pęcherza; ale może najbardziej ze swojego poularde Alexandre Dumas, prostego kurczaka, nabijanego dekadenckimi ilościami czarnych trufli. Poznanie szefa kuchni Verduna było dla mnie prawdziwą przyjemnością. Wślizgnąłem się do jego boksu i gawędziliśmy sobie przez dobre trzydzieści minut, zanim niechętnie powróciłem do kuchennych obowiązków. Lecz podczas tej pierwszej rozmowy miał miejsce przełomowy moment, który stał się fundamentem naszej przyjaźni. Verdun dużo o sobie opowiadał z wielką wylewnością,
więc nie byłem nawet specjalnie zdziwiony, kiedy w końcu rzekł: – Powiedz mi, Hassanie… Spośród tych dań, które zamówiłeś w Le Coq d’Or, które uznałbyś za swoje ulubione? Kiedy byłem w jego restauracji, czekając na danie główne, pod wpływem impulsu spróbowałem na przystawkę omlet z dorszem i kawiorem. Był niezmiernie prosty, lecz w moim odczuciu to pinakiel kuchni francuskiej, tak zarazem dopracowany i charakterystyczny. Później odkryłem, już w trakcie prywatnych badań, że danie to stworzył szef kuchni kardynała Richelieu i aż do śmierci podawał je kontrowersyjnemu kardynałowi na lunch w każdy piątek. Ten przepyszny omlet całkowicie zniknął z jadłospisów aż do chwili, kiedy szef kuchni Verdun odkrył go na nowo, znakomicie dostosowując do współczesnych podniebień. – To proste. Omlet. Ten z mięsem ze szczęki dorsza. Verdun właśnie unosił widelec do ust, lecz zatrzymał się w pół ruchu z wyrazem namysłu. – Zgadzam się z tobą – rzekł. – Niemal wszyscy wolą poularde Alexandre Dumas . Ja uważam, że to nieco przesadzona potrawa. Za bardzo opera buffa. Omlet, choć prosty, zawsze był moim osobistym, ulubionym daniem. Ty i ja, Hassanie, tylko my byśmy się co do tego zgodzili. następnych latach Verdun i ja widywaliśmy się od czasu do czasu. Nie chcę wyolbrzymia naszej bliskości. Nie podejrzewam, aby ktokolwiek, nawet jego własna żona, kiedykolwiek zdołała okiełznać wysokooktanową potencję tego mężczyzny. Był enigmą. Zawsze wymykał nam się z rąk. Lecz w ciągu nadchodzących lat Verdun i ja bez wątpienia nauczyliśmy się wzajemnego głębokiego, niezmiennego zawodowego szacunku. Powiedziałbym może nawet, że zrodziła się prawdziwa sympatia. I właśnie wizja tej przyjaźni staje mi przed oczami, gdy dumam o tym okresie, kiedy otrzymałem drugą gwiazdkę Michelin. Następnego dnia szef kuchni Verdun niespodziewanie pojawił się w Le Chien Méchant. Popołudnie chyliło się ku wieczorowi. On zaś, bez mojej wiedzy, umówił się z Sergem i pozostałym personelem – dość bezczelnie, gdy tak sobie o tym myślę, lecz właśnie taki był Paul – że mnie porwie tego wieczora, powierzając gości kompetentnym łapom Serge’a. Kiedy mamrotałem coś z oburzeniem i nalegałem, że potrzebują mnie teraz w mojej własnej restauracji, Paul jedynie przytakiwał: – Oui, oui. Tak jakby ustępował niespokojnemu dziecku; po czym na siłę wypchnął mnie na dół i dalej, na siedzenie pasażera w jego mercedesie. Personel pomachał mi na do widzenia, stojąc w drzwiach restauracji, po czym zniknął w kurzawie. Stopa Paula wdusiła pedał gazu i wystrzeliliśmy z zabójczą prędkością w kierunku lotniska Orly. Zawsze prowadził jak wariat. Prywatny samolot czekał na pasie kołowania. Dopiero, kiedy unosiliśmy się w powietrzu, Paul wreszcie mnie poinformował, że postanowił właściwie uczcić moją drugą gwiazdkę, a to oznaczało naturalnie wypad do Marsylii na dobrą rybną kolację. Dlatego zastraszył swego przyjaciela, bankiera z Londynu, a ten pożyczył nam swój samolot gulfstream. Tej nocy biesiadowaliśmy z Paulem w Chez Pierre, w tej stylizowanej restauracji na klifach, wyniesionych nad portem Marsylii. Nasz stolik znajdował się naprzeciwko wielkiego okna z widokiem na zatokę. Kiedy przybyliśmy, słońce właśnie zachodziło, jak wielka kropla sorbetu mango nad horyzontem. Platynowe, rozbujane Morze Śródziemne koiło dźwiękiem fal, roztrzaskujących się pod nami o skalistą falezę. Chez Pierre było miejscem stylizowanym, urządzonym prosto, z solidnymi stołami pod białymi obrusami i ciężkimi, srebrnymi sztućcami. Leciwy kelner z wypomadowanymi włosami przyciągnął
W
porysowany srebrny kosz win i ustawił go obok naszego stolika. Paul przekomarzał się ze starszym mężczyzną, jakby od wieków żyli w przyjaźni. Wreszcie zamówił butelkę szampana Krug z 1928 roku. Siedzieliśmy, obserwując z szacunkiem, jak otwiera sędziwy rocznik. Złota piana ruszyła ku szklanej krawędzi i objawiła doskonałość. Lecz prawdziwa niespodzianka spotkała nas, kiedy podnieśliśmy wąskie kieliszki do ust. Ten szampan… był tak świeży i roziskrzony, jak zarumieniona panna młoda; żadną miarą nie dało się poznać, że bliżej mu do emerytury. Wręcz przeciwnie. Sprawił, że chciało mi się śpiewać, tańczyć, zakochać się. Niebezpieczne, rzekłbym. Oczywiście, zaczęliśmy od filiżanki marsylskiej zupy rybnej. Potem przeszliśmy do delikatnej potrawy z drobnych małżów, nie większych niż paznokietki niemowlaka. Półprzezroczyste skorupiaki hodowano tu w prywatnej grocie, pod urwistą ścianą klifu. Jako główne danie serwowano loup de mer – grillowanego na łodygach kopru włoskiego, a następnie płukanego w ciepłym Pernod. Potem kelner, z ręcznikiem zawieszonym na przedramieniu, niósł okonia, widowiskowo buchającego ogniem, na nasz stolik, przytrzymując go za pomocą długich pałek; łodygi kopru i cytrynowe klinki dokoła ryby wciąż się tliły, kiedy stawiano przed nami talerze. Śmialiśmy się i rozmawialiśmy do późna w noc, póki morze na zewnątrz nie przeobraziło się w wielki zbiornik atramentu ośmiorniczek. Maszty łodzi rybaków, goniących za sardynkami i makrelami, mieniły się światełkami, gdy wyruszali z miejskiego portu na nocne połowy; gdzieś w oddali przewożący ropę tankowiec odznaczał się płasko na morzu, jak rozświetlona kostka cukru na najbardziej atramentowych z najczarniejszych wód. W tych mrokach dowiedziałem się, że ojciec Paula czytywał mu zwykle Le Maître d’armes oraz Hrabiego Monte Christo i że to z tego powodu najsłynniejsze danie Paula ma w swej nazwie Aleksandra Dumas. Poniekąd lektura zainspirowała i naszą wyprawę. Château d’If, forteca-więzienie na wyspie, miejsce akcji Hrabiego Monte Christo, znajdowało się tej magicznej nocy za naszym oknem, w Zatoce Marsylskiej. Szare głazy i ściany fortecy wyglądały dziwnie elegancko w feerii ulotnych światełek. Szampan rozwiązał nam języki. In vino veritas dostrzegłem w znanym z ekstrawersji Paulu Verdun kilka nieoczekiwanych, głęboko skrytych cech. Posiłek miał się ku końcowi. Wsuwaliśmy lekki, migdałowy torcik, wdychając oczyszczający zatoki aromat koniaku. Wtedy Paul cichutko mnie spytał, czy jadłem kiedykolwiek w Maison Dada, w Aix-en-Provence, minimalistycznej restauracji dobrze się zapowiadającego szefa kuchni Mafitte’a. Ta niepewność w jego głosie… zrodzona jakby wbrew tym wszystkim, chlupoczącym mu w brzuchu napojom… nieznośnie wyraźna… W owym czasie Charles Mafitte ewidentnie wyrastał na przywódcę artystycznego postmodernistycznego ruchu, żądającego dekonstrukcji jedzenia. Wykorzystywał puszki podtlenku azotu, miał je w standardowym wyposażeniu kuchni. Mówiąc pokrótce, dzięki nim tworzył swój znak firmowy, skrystalizowaną piankę – twardą substancję, skomponowaną z jajeczek jeża morskiego, kiwi oraz kopru – czy też miskę przepysznego makaronu, wykonanego w całości z sera Gruyère oraz jabłek reine des reinettes . Technika Mafitte’a zakładała całkowitą redukcję składników, niemal do poziomu molekuł, po czym zestawianie dziwnej mikstury z produktów żywnościowych w całkiem nowe wytwory. Wyznałem Paulowi, że w rzeczy samej – spożyłem niezapomniany posiłek w Maison Dada kilka lat temu, z moją ówczesną dziewczyną, gruboudą Marie, która pachniała pieczarkami. Od czego powinienem zacząć? Chef Mafitte sproszkował pastylki na gardło Fisherman’s Friend i wykorzystał ten dziwaczny składnik jako bazę dla swych homarowych lizaków, odurzającego dania, podawanego z truflowymi lodami. Nawet klasyczne żabie udka, doprawdy archetypiczne danie francuskiej wiejskiej
klienteli, zostało przemienione nie do poznania dzięki wenie twórczej Mafitte’a; pozbawił on udka kości i je skarmelizował w soku figowym i wytrawnym wermucie, a następnie podawał je razem z bombą z polenty, ponadziewanej foie gras oraz granatami. Ani śladu typowych składników klasycznych żabich udek, takich jak czosnek, masło czy pietruszka. Kiedy zapytałem Marie, co sądzi o obiedzie, odparła: – Zinzin… …co w paryskim slangu ulicznym oznacza niezły odjazd. Muszę wyznać, że moja niewygadana sklepowa dziewczynka bardzo trafnie podsumowała doznania z tego obiadu i to jeszcze zanim ten notoryczny kobieciarz sponiewierał ją pod stołem. Wszystko to opowiedziałem Paulowi, a kiedy tak mówiłem i mówiłem, coraz bardziej posępniał, jakby słuchając mojej gadki-szmatki, przeczuwał, że szybko zdobywający na południu uznanie szef kuchni pewnego dnia przyniesie mu zagładę, odsyłając na boczny tor tak wielbioną i hołubioną przez Paula klasyczną kuchnię francuską, którą kochał całym swoim bytem i gotów był bronić jej aż po kres, nawet jeśli byłoby to całkowicie passé. W porę się jednak opamiętał. – Dość już tego. Jesteśmy tu, aby świętować twoją drugą gwiazdkę, Hassanie. Napij się jeszcze i ruszamy do dyskoteki. Paul opróżnił brandy, po czym huknął: – Wstawaj, d’Artagnanie. Wstawaj! Pora zakosztować słusznie znanych w świecie marsylskich delicji. Nie mam pojęcia, ile Paul wydał tej nocy na nasze świętowanie, lecz była to jedna z najbardziej wartych zapamiętania i najprzyjemniejszych nocy w moim życiu. Rok później w Normandii, gdy miałem się tam zobaczyć z dostawcą, przejeżdżałem obok domu Paula w Courgains. Jego żona, Anna Verdun, powitała mnie w drzwiach z rezerwą. Była znana z tego, że z lekceważeniem traktowała powszednich znajomych Paula, woląc pożytkować energię na jego najsłynniejszych klientów i pieczeniarzy. Po wyraźnie chłodnym przyjęciu Madame Verdun przydzieliła mi jednak do eskorty jakąś młodą kobietę i ta powiodła mnie do leża Paula, na tyły domu. Szedłem za młodą pokojówką korytarzami XIX-wiecznej rezydencji burżuazji. Wszystkie ściany pokrywały oprawione zdjęcia i wycinki prasowe, dokumentujące stały rozwój Paula, kolejne sukcesy w świecie haute cuisine. Wyłowiłem czerwone, błyszczące bazgroły; krój liter wydał mi się uderzająco znajomy. Oprawiony tekst okazał się pamfletem z końca lat siedemdziesiątych XX wieku, pod którym pewną ręką nakreślono: dla Paula, mojego drogiego przyjaciela, wielkiego rzeźnika z Courgains, człowieka, który pewnego dnia zadziwi świat. Walcz dalej w słusznej sprawie. Vive La Charcuterie Française! Podpisano prosto: Gertrude Mallory. tak wreszcie dotarliśmy do najbardziej istotnego okresu. Miałem trzydzieści pięć lat, kiedy L Chien Méchant otrzymał drugą gwiazdkę. I na kilka kolejnych lat dopadła mnie niemoc twórcza. Pracowałem ciężko, ale nie robiłem postępów, gdyż świeżość i żarliwość, z jakimi rozpoczynałem pracę w Le Chien Méchant, została zinstytucjonalizowana wskutek nieustannej powtarzalności. Otrzymaliśmy w tym czasie kilka miernych recenzji, szczerze przyznaję. Lecz ten dawny ogień, on wciąż płonął, zagrzebany gdzieś we mnie, i kiedy ukończyłem czterdziestkę, narastający we mnie toksyczny niepokój skłonił mnie do zdecydowanych działań. Rzeczy znów miały dynamiczny bieg. Pragnąłem – nawet z chęcią bym się do tego przyłożył – aby zaszła jakaś drastyczna zmiana.
I
Papę znaleziono martwego na kuchennej podłodze, w szlafroku; dokoła leżały kawałki porozbijanych talerzy i szklanych misek. Cioteczka do spółki z miejscowym doktorem bezsensownie zmusili Papę, aby w wieku siedemdziesięciu dwóch lat przeszedł na ścisłą dietę. A oto i efekt. Obudzony głośnym burczeniem w brzuchu, zszedł do kuchni w środku nocy na małe co nieco. Szarpnął drzwiczki lodówki, otworzył je i wstawił do środka głowę. Według specjalisty medycyny, tak łapczywie pożerał resztki, że ochłap kurzego udka utknął mu w gardle. Przestraszony, że grudka zimnego kurczaka zablokuje dopływ powietrza, zataczał się po kuchni w panice, co tylko pogorszyło sytuację. Wreszcie padł, zwalony potężnym atakiem serca. Tyle dobrego, że nie żył już w chwili, kiedy uderzył o podłogę. Wszyscy myśleliśmy, że Papa będzie z nami wiecznie, choć jego pogrzeb w Lumière pozostaje już dziś tylko wyblakłym, nieostrym wspomnieniem. Cała rodzina oszalała z żalu. Ja również miałem złamane serce, a przez to widok tak zamazany od nieustannie spływających falami łez, że nawet nie zauważyłem, jak marnie wyglądała Madame Mallory. Ciężko wspierała się na ramieniu Monsieur Leblanca, stojąc niepewnie na końcu cmentarza. Dostrzegłem tylko, że nekropolia pełna była okolicznych ludzi. Tysiące mieszkańców, nawet z Clairvaux-les-Lacs, ze zdjętymi kapeluszami i pochylonymi głowami stały z pełnym szacunkiem, pogrążone w żałobie. W końcu ich sobie pozyskał, ten mój Papa. Dwa miesiące później Madame Mallory potknęła się, schodząc z poddasza, i sturlała się ze schodów. Upadając, złamała sobie kilka żeber i obie nogi. Zmarła, przykuta do łóżka, kilka tygodni później na zapalenie płuc, w tym samym szpitalu, który dwie dekady wcześniej opatrywał moje oparzenia. Powinienem się wstydzić i naprawdę jest mi smutno z tego powodu, że nigdy nie wróciłem w masyw Jury, aby właściwie się pożegnać z moją maîtresse, lecz nie mogłem. Po prostu za wiele się działo w Paryżu. Życie zawsze znienacka funduje niespodzianki, a po sprzyjającym okresie ewidentnie znów nadeszła pora na globalny rozgardiasz w indyjskim stylu. Świat, do którego przez tak długi czas przywykliśmy, nagle się skończył. Ekrany telewizorów krzyczały rozdzierająco, że giełdy przeżywają krach za krachem. Ekonomiści mieli własne wytłumaczenie na to, co się działo w tym mrocznym okresie, lecz ja lubię myśleć, że to wreszcie świat – per se ipsum – zareagował na wiadomość, że Abbas Haji i Gertrude Mallory nie są już częścią żywej materii, wreszcie zostali wezwani do rzeźni. Załamanie w skali globalnej było jedyną właściwą odpowiedzią.
41 Le chien méchant – zły, wściekły pies. To odwołanie do starcia Papy z Madame Mallory na targowisku w Lumière.
Rozdział czternasty
T
o była sobota. Dwadzieścia lat temu przybyłem do Paryża. Stałem na targowisku rolnym prz Place Maubert, nabywając krągłą parę smakowitych mango, owijanych właśnie w fioletowy papier i troskliwie pakowanych, jak wyjątkowo rzadkie orchidee, do drewnianego pudełka. I wtedy siostra zadzwoniła do mnie na komórkę i powiedziała mi, że Paul Verdun zginął w wypadku samochodowym. Mehtab zadzwoniła, kiedy wręczałem kasjerowi pieniądze, schowany pod markizą stoiska. Nawet nie byłem w stanie odpowiednio zareagować na tak brutalne doniesienie, ale moja siostra i tak paplała dalej, głosem wibrującym z podniecenia. – Znaleźli go u podnóża klifu, tuż za Courgains. Martwego. Ot tak. Auto płaskie jak naan[42]. Hassanie? Jesteś tam? Vendeuse po drugiej stronie kramu z owocami próbował wręczyć mi resztę. – Nie mogę teraz rozmawiać – rozłączyłem się. Przez jakiś czas stałem, ogłupiały od bólu, zastanawiając się, co po nas zostanie. Wydawało mi się, że świat chyli się ku upadkowi, a po głowie wciąż mi się obijała bezsensowna, monotonna fraza: to zmierzch epoki. Lecz Paryża nie da się zatrzymać. Ożywiony handel na targowisku przy Place Maubert toczył się bez chwili wytchnienia. Był początek maja. Uderzyło mnie to, ile par dźwiga siatkowe torby, pełne porów i pieczeni jagnięcej. Vespa zatrąbiła, poirytowana moim bezruchem, po czym ostrożnie przetoczyła mi się za plecami. Jakieś dziwne detale na zawsze utkwiły w mojej głowie; policjanci na łyżworolkach zajadający się sernikiem – kawałki ciasta pospadały im na koszule; złote kurczaki obracające się w witrynie na rożnie, pożółkłe od tłuszczu. Powietrze targowiska pachniało, jak pamiętam, mieszanką dojrzałego sera Comté i wiklinowym koszem, wypełnionym butelkami wina z argentyńskiej winnicy Mendoza. Stał on na chodniku, naprzeciwko mnie. Nawet północnoafrykańskie przyprawy w fiolkach, podobnych do tych znajdowanych u kokainistów, pełne tureckiego i irańskiego szafranu, do których zwykle miałem ogromną słabość, nie były w stanie mnie ruszyć z miejsca, gdzie wrosłem, na środku ulicy. Zapuściłem tam korzenie, jak oset w skale. Nastało nieuniknione: ważna gałąź klasycznej kuchni francuskiej zmarła właśnie razem ze swym mistrzem Verdunem, jednym z ostatnich prawdziwych jej obrońców. Nagle potrąciła mnie swarliwa, podstarzała kobieta o przerysowanej twarzy. Jestem pewien, że zrobiła to z rozmysłem, na nic nie bacząc. Wściekłem się. Odepchnąłem ją mocno, aż przerażona umknęła, drąc się: sale Arabe.
Zwyzywała mnie od brudnych Arabów, co mnie natychmiast otrzeźwiło. Na Rue des Carmes po raz pierwszy naprawdę się przyjrzałem paryskiej obojętności, otaczającej mnie na tym targu, tak dobitnie bezceremonialnej, jakby nie wydarzyło się nic godnego uwagi. Kompletnie się załamałem. Paul był skarbem narodowym i nawet ja, cudzoziemiec, wiedziałem, że dzwony Panteonu na wzgórzu powinny bić na cały kraj, ogłaszając powszechną żałobę. Tymczasem jego odejście z tego świata powitało jedynie galickie wzruszenie ramionami. Czy zlekceważyłem oznaki zbliżającej się katastrofy? Ledwie parę tygodni wcześniej Gault Millau zdegradował Paula, zamiast dotychczasowych dziewiętnastu, przyznając mu piętnaście punktów na dwadzieścia – brutalnie tym unaoczniając, że dziś krytycy oraz klienci, opętani kulinarną obsesją kubizmu, cenili tylko szefa kuchni Charlesa Mafitte’a. To logiczne, że z moim dziedzictwem światowa kuchnia Mafitte’a mnie pociągała. Wydawało się, że upaja połączeniami najdziwniejszych składników, dobywanych z najbardziej egzotycznych zakątków Ziemi, lecz jeśli skłaniałem się ku jakiemukolwiek innemu kierunkowi, to właśnie ku francuskiej klasyce Paula. Laboratoryjne wytwory Mafitte’a były niezwykle oryginalne, twórcze, a nawet czasami zapierały dech w piersiach, lecz nie mogłem się powstrzymać od konkluzji, że jego kulinarne oprzyrządowanie świadczyło, koniec końców, o triumfie stylu nad treścią. A jednak w ciągu tych kilku ostatnich lat bez wątpienia chemiczne gotowanie trafiło do przekonania i krytykom, i klienteli. No i, czy mi się to podoba, czy nie, klasycznie bogato zdobione jedzenie Paula stało się passé i wydawało się w tym zestawieniu beznadziejnie niemodne. Lecz Paul to był przecież człowiek z krwi i kości i ja przynajmniej miałem za nim niezwykle tęsknić. Lecz było już po wszystkim. Głowa pękała mi od przemyśleń na tym targowisku w sobotni poranek, gdy zdałem sobie sprawę, że nie pozostało mi już nic innego do zrobienia, jak wrócić do domu i zadzwonić do wdowy po Paulu, aby złożyć jej kondolencje. Dźwigałem pod pachą mango, pełen abstrakcyjnego poczucia braku sensu, lecz posłusznie skierowałem kroki z powrotem do Le Chien Méchant, w górę Rue Valette. Wlekłem się, piąłem się po wzgórzu, mijałem przy Rue des Carmes apartamentowce o płaskich fasadach, symbol powojennej odbudowy i francuskiego socjalizmu… W końcu przeszedłem pod sznurem z rozwieszoną dziecięcą bielizną, rozciągniętym pomiędzy dwoma balkonami. W tym momencie kobieta na parterze, w mieszkaniu klasy pracującej, otworzyła okno w kuchni. Natychmiast pochłonęły mnie kłęby pary tripes à la mode de Caen, dobywające się z żeliwnego gara, stojącego na kuchence. Ziemisty zapach flaczków i cebuli wreszcie wyciągnął z głębi mnie istotę wspomnień; w tej chwili mój przyjaciel Paul – a nie szef trzygwiazdkowej kuchni Verdun – został mi przywrócony. Przypomniałem sobie ten czas, kiedy – parę lat temu – nie chcąc samemu udać się w drogę po zaopatrzenie, Paul przekabacił mnie, abym się przyłączył do niego i wziął udział w jego wyprawie po Alzacji, przy niemieckiej granicy. Prowadził srebrnego mercedesa wiejskimi dróżkami z lekkomyślną prędkością. Maniacki sposób, w jaki pokonywał kolejne etapy trasy, doprowadzał mnie do mdłości. W końcu, jakiegoś popołudnia, kiedy pędziliśmy niezliczonymi, wznoszącymi się i opadającymi błotnistymi uliczkami ku odległym gospodarstwom, gdzie próbowaliśmy kolejne Gewürztraminer czy naciągniętego tymiankiem miodu albo i wędzonej kiełbaski, miałem atak. – Dosyć! – zawołałem. Obwieściłem Paulowi lodowatym tonem, że nie ruszę się dalej ani kroku. Żadnych więcej gospodarstw! Uległ – zgodził się zatrzymać na refleksyjny, niepośpieszny posiłek. Poruszony nietypowym dla mnie przejawem nieustępliwości, szybko przystał na moje warunki. Wtoczyliśmy się do sennej wioski, której nazwy już za żadne skarby świata sobie nie przypomnę.
Pamiętam jednak, że bistro, w którym zjedliśmy, było zadymione, wyłożone ciemnymi panelami, a za cynkowanym barkiem stało paru miejscowych, debatując ponuro nad ballon wina. Miejsce to pachniało zgniłym drewnem i rozlanym likierem Pastis. Zajęliśmy stolik na tyłach, pod dropiatym lustrem. Znudzony młodzieniec z gitane zwisającym z ust, podszedł do nas i przyjął zamówienie. W kuchni na zapleczu przemykała starsza kobieta w zabrudzonym fartuszku. Obaj zamówiliśmy danie dnia, flaczki, podawane w poobtłukiwanych miseczkach, bezceremonialnie wystawionych przed nami. Jedliśmy w milczeniu, wrzucając chrupkie kawałeczki wiejskiego chleba do strawy i zmywając to wszystko w głąb przełyku miejscowym Pinot Gris, siorbanym głośno ze szklaneczek, ustawionych przy naszych łokciach, zgodnie ze zwyczajem miejscowych chłopów. Paul odsunął puste naczynie i westchnął z zadowoleniem. Drobina zupy skropiła jego policzek. Ot, znak kulinarnej doskonałości. Dostrzegłem, że jak za dotknięciem czarodziejskiej różdżki, wyparowało z niego całe napięcie, zniknęły wyżłobione w twarzy zmarszczki. – W żadnej z trzygwiazdkowych francuskich restauracji nie dostaniesz niczego lepszego – orzekł. – Trudzimy się i mozolimy, aż padamy wycieńczeni na twarz, a tak naprawdę – no, bądźmy szczerzy – nic, co robimy, nie będzie nigdy tak dobre jak ta zwykła miseczka flaczków. Mam rację, Hassanie? – Masz rację, Paulu. W tym smutnym dniu, kiedy Paul zginął w wypadku samochodowym, powróciło do mnie to wspomnienie. Dopuściłem do siebie ogrom śmierci przyjaciela, naprawdę poczułem stratę, zrozumiałem skalę tej niewiarygodnej tragedii. Paula wśród nas już nie było. I wtedy nagle, w pół drogi w górę Rue Valette, moje podniebienie samorządnie zażądało odpowiedniego hołdu dla Paula Verdun. Na szerokim końcu języka poczułem bogate smaki i faktury jego raków, mistrzowskie, cienkie jak papier paseczki grillowanej gęsiej wątróbki, ułożone delikatnie pomiędzy różowymi jak wargi sromowe kawałkami mięsa słodkowodnych skorupiaków. olejnego ranka zbudziły mnie gawędzące pod oknem szpaki. Kiedy zsunąłem stopy na podłogę, stwierdziłem, że się czuję, jakby mnie ktoś zmłócił kowalskim młotem. Wszystkie te ostatnie zgony, zapaść dawnego porządku ekonomicznego w świecie, którą codziennie mogliśmy obserwować w telewizyjnych wiadomościach… Miałem wrażenie, że wszystkie śmierci i destrukcja fizycznie przeniknęły do szpiku moich kości. Byłem dogłębnie wyczerpany. Wlokłem się noga za nogą. A kiedy wyszedłem z mieszkania, wiedziałem, że muszę się zatrzymać przy moim ulubionym miejscowym wodopoju, La Contrescarpe, przy Rue Lacépède, na drugą filiżankę kawy. Inaczej nie dowlokę się do swojej restauracji. Marc Bressier, znajomy menadżer trzygwiazdkowej Arpège, siedział już przy zwykle zajmowanym przez nas stoliku, pod zielonym płóciennym daszkiem piwiarni, zajadając omlet. Skinął na mnie, kiedy wyciągałem krzesło. O poranku Place de la Contrescarpe był wolny od turystów. Kiedy przechodził kelner, zamówiłem podwójne espresso i brioché. Warkocząca zielona maszyna sprzątała teren dokoła fontanny; pracownik rosił bruk wodą z węża pod ciśnieniem, posyłając psie gówna i pety do studzienki ściekowej. Gdzieś dalej na chodniku, pod krzakiem spał kloszard. Posiwiały łeb spoczywał na wyciągniętym ramieniu, całkiem nieświadomy prysznica, który zbliżał się nieubłaganie. André Piquot, chef-patron w Montparnasse, przyciągnął kolejne krzesło. Nagle okiennice nad barem po drugiej stronie placu rozwarły się, skrzypiąc. Przerażone hałasem stado gołębi w panice wzbiło się ponad domy. – Salut, Hassan. Ça va, Marc?
K
– Salut, André. Mogliśmy rozmawiać tylko o Paulu. André fachowo dziabał grubymi paluchami w aplikacje swego telefonu komórkowego, aby przeczytać najnowsze doniesienia prasowe. Niektóre aspekty wypadku Paula budziły wątpliwości. Brak śladów opon na drodze wskazywałby na to, że samochód nie hamował, zanim wystrzelił znad krawędzi. Auto dopiero co wróciło z przeglądu od mechanika, więc żaden problem techniczny nie mógł wyjaśnić utraty kontroli nad pojazdem, który Paul znał jak własną dłoń. Co więcej, świadek, mieszkający po drugiej stronie wieśniak, zeznawał, że wydawało się, jakby auto przyśpieszało, a nie hamowało, skierowane prosto na klif… i w końcu zniknęło za jego krawędzią. Dochodzenie miało być kontynuowane. – Wciąż nie mogę w to uwierzyć. Wydawało się, że kipi życiem. – A ty, co sądzisz, Hassanie? Był twoim przyjacielem. Wzruszyłem ramionami, na sposób francuski. – Dla mnie był równie wielką zagadką, co dla was. Zostawiliśmy temat, aby pogadać o zbliżającej się demonstracji przeciwko specjalnemu podatkowi VAT, nałożonemu na usługi restauracyjne. Temat ów niezmiennie nas wówczas bulwersował. – Mam nadzieję, że i ty będziesz, Hassanie – Piquot dał do zrozumienia, że na mnie liczy. – Proszę. Jako dyrektor Syndicat Commerce de l’épicerie et gastronomie , muszę zapewnić poparcie dla tego protestu. Proszę więc raz jeszcze. I przyprowadź swój personel. – Musimy działać ramię w ramię – dorzucił Bressier. – W porządku. Będę. Obiecuję. Pora ruszać dalej. Uścisnąłem im dłonie, przemierzyłem plac i zauważyłem, że kolejne dwa sklepy, perfumeria i stoisko z kanapkami, permanentnie mają zamknięte na głucho drzwi. Lecz kiedy schodziłem zagrabioną z liści Rue Descartes, stałem się mimowolnym świadkiem głośnych negocjacji ceny zakrytych brezentem obrazów dla galerii Rive Gauche, pełnych okrzyków i teatralnych gestów. To znów mi przypomniało, jak Paul i ja spędziliśmy popołudnie w Musée D’Orsay, aby zapolować, jak rzekł, pour la source d’inspiration. Tego dnia był w dobrym humorze, niezwykle czarujący, więc spędzone razem popołudnie upłynęło nam bardzo przyjemnie; mimo że poruszaliśmy się po muzeum w totalnie odmiennym tempie. Zawsze, kiedy skręcałem za róg, widziałem już tylko tył siwej łepetyny Paula, znikający w kolejnej sali muzealnej. W pewnej chwili usiadłem sam przed Posiłkiem[43] Gauguina, namalowanym krótko po przybyciu wielkiego malarza na Tahiti. Zdaniem specjalistów, nie należy do najlepszych jego dzieł, lecz mnie uderzyła niezwykła prostota obrazu – trzy miejscowe postacie, banany, miski na stole. Ta wizja mnie olśniła. Zdałem sobie sprawę, że jedynie prawdziwy mistrz potrafiłby obedrzeć rzeczywistość z oczywistego kontekstu artystycznego i nie pokusić się o reżyserię, pozostawiając jedynie najprostsze i najczystsze składniki na talerzu. W końcu wrócił po mnie Paul. Jak zwykle. Co chwila odnajdował mnie, rozentuzjazmowany jak dziecko, i powtarzał musisz to zobaczyć, obraz tego to a tego w kolejnej sali. I znów wychodził, kiedy tylko obiecywałem mu, że zastosuję się do wskazówek. Jednak później nastąpiła przerwa. Paul całkowicie gdzieś zniknął, nie dawał znaku życia, aż wreszcie dotarłem na trzecie piętro muzeum i tam go namierzyłem. Stał jak wmurowany przed obrazem, ustawionym w odległym, lewym narożniku wielkiego salonu. Nie jestem pewien, jak długo mógł tam sterczeć, lecz kiedy podszedłem i zatrzymałem się obok niego, nawet się nie poruszył. Wciąż wpatrywał się nieobecnym wzrokiem w malowidło, które zniewoliło jego wyobraźnię.
Sam obraz nie był szczególnie dobry, jak wówczas sądziłem. Jednak dziś, kiedy patrzę wstecz, wciąż do mnie żywo przemawia. Przedstawiał brodatego króla, zasiadającego na tronie, i uczepioną kurczowo u jego boku żonę. Oboje w głębokim szoku, niezależnie zastanawiali się, co po nich pozostanie. Rozległy, pusty, szary mur ciągnął się za nimi bez kresu. Kościelna, zgaszona świeca obrzędowa, niepotrzebna turlała się na podłodze przed zrozpaczoną parą. Obraz autorstwa Jean-Paula Laurensa zatytułowano po prostu Ekskomunika Roberta Piusa. Przez kilka następnych minut nie dał mi znaku życiu, nawet wtedy, kiedy przestępowałem z nogi na nogę i znacząco pochrząkiwałem. Wreszcie zagaiłem: – Paul? Zamrugał dwa razy i się do mnie odwrócił. – Gotów? Mój boże, to jak wycieczka ze starszą panią, jesteś taki powolny. A teraz, co powiesz na to, żebyśmy się napili czegoś w niewielkim barze? Znam jeden całkiem niedaleko. iedy się wślizgnąłem przez frontowe drzwi Le Chien Méchant, przy stole w foyer spotkałem Jacquesa, maître d’hôtel. Był zajęty ustawianiem piramidy ze srebrnych brzoskwiń, które właśnie przybyły z Sewilli. Podświetlany stół był pierwszą rzeczą, jaką spostrzegali goście, wchodząc do zaciemnionego korytarza restauracji, więc każdego dnia uwodziliśmy ich od nowa, zastawialiśmy go świeżymi figami, ananasami, mango, kolorowymi garnuszkami, pełnymi jagód. Wśród sterty bujnych owoców niezmiennie ustawialiśmy pociemniałe od dymu kiełbaski czy delikatne kawałeczki ciasta dnia, skryte pod gładką, szklaną kopułką. Wszystko to razem kontrastowało odcieniami i teksturami, aż ślinka ciekła. Jedynym stałym elementem był zakonserwowany i zamocowany na szczycie bażant – z parą błyszczących, szklanych oczu i długim ogonem, którym majestatycznie omiatał wypolerowaną mozaikę blatu z drewna gruszy – i dwa, strategicznie rozmieszczone, starodawne, miedziane kociołki z wieczkami z kutego srebra. Kiedy zamykałem drzwi wejściowe, Jacques, ubrany w skrojony przez krawca niebieski garnitur, ustawił ostatnią brzoskwinię i odwrócił ku mnie głowę. – Chef! Nie uwierzy pan! Rozgryzłem ich! Wiem, kim są. I znów nawiedziło mnie to obezwładniające poczucie zmęczenia. – Ta młoda para. Jestem pewien. Jacques zamachał, abym podszedł do kontuaru i oprawionej w skórę księgi, nad którą ślęczał teraz, przeszukując ryzy pośpiesznie wykonywanych fotek. – Widzi pan? Wszystko tu jest. Wystarczy spojrzeć. Zwykle będąc mężczyzną o wielkiej elegancji i dystansie, Jacques tracił wszelki umiar i opanowanie, kiedy do restauracji wchodzili krytycy. Jakoś ich znosił, ale… tak naprawdę jego wielką życiową ambicją było zdemaskowanie anonimowych inspektorów Przewodnika Michelin, którzy potajemnie wizytowali restauracje, wystawiając im opinie, po czym rozdzielali upragnione gwiazdki. Od kilku lat obrał strategię fotografowania gości, których podejrzewał o paranie się tym fachem. Robił zdjęcia w foyer, kiedy opuszczali naszą restaurację. Następnie zabierał swoją niewyraźną galerię do Bib Gourmand – wyznaczonych restauracji, barów i brasserie o umiarkowanych cenach, które należały do ulubionych miejsc inspektorów Michelin i gdzie, według przewodnika, zabierali swoje rodziny, kiedy mieli wolne. I tak już od lat Jacques systematycznie jadał w swoim wolnym czasie w przytulnych restauracyjkach Bib Gourmand, konfrontując portfolio zdjęć z pełnymi klientów salami. Oczywiście było to complètement fou, jak szukanie igły w stogu siana, ale teraz właśnie po raz pierwszy coś znalazł. – O, tu! To ta sama młoda para. Tutaj zjedli przy czwórce. A potem mamy ich tu znowu, cztery dni
K
później, nad talerzami w Chez Géraud, w arrondisem*nt XVI. Jestem pewien, że to inspektorzy Michelin. On ma nawet taki szyderczy uśmieszek… Co pan sądzi? – Tak. Być może. Ale… – Cóż, ja jestem pewien. – Właściwie… to syn i synowa szefa kuchni Duboneta z Tuluzy. Byli w tamtym tygodniu w Paryżu z misją, na rozpoznaniu. Otwierają bistro. Sam poleciłem tej młodej parze udać się do Chez Géraud. Jacques wyglądał na zawiedzionego. Próbowałem uśmiechnąć się ze współczuciem, lecz nie włożyłem w to całego serca, po czym szybko ruszyłem dalej, aby nie zdołał mnie dalej angażować w swoją dziwaczną obsesję. Jaśminowe kompozycje w środkowym pomieszczeniu, które delikatnie perfumowały salon, pochodziły z Chez Antoine z rejonu arrondissem*nt VI. Zostały przemyślnie rozstawione w morzu stolików, tak aby powietrze nieustannie świeżo, przyjemnie pachniało. Porcelanę, na jakiej serwowaliśmy w Le Chien Méchant, wykonano – według mojego projektu – u Christiana La Page. Ciężka, srebrna zastawa również została wykuta według moich zaleceń w rodzinnej fabryczce w Sheffield, w Anglii. Szkła na nóżkach, kryształy Moser, ręcznie dmuchane na północy Czech. Obrusy w jadalni, trzeszczące i bielutkie, wcale nie z maszyn pracujących w Normandii, o nie – one pochodziły z Madagaskaru; ręcznie wyszywały je kobiety Antananarivo. Wszystko, z czym goście mogli mieć styczność, od kieliszków na wino po pióro Caran d’Ache, którym podpisywali rachunki, nosiło insygnia Le Chien Méchant, wygrawerowanego małego, szczekającego buldoga. Mallory nauczyła mnie, że to szczegóły stanowią o jakości restauracji i nikt nie mógłby mi zarzucić, że nie odrobiłem pracy domowej. Nawet do każdego stolika dostawiłem mahoniową podstawkę na stopy, na której kobiety mogły też kłaść swe drogocenne torebki. Mój pierwszoliniowy personel szybko strzepywał obrusy i układał je na stołach; gdzieś w tle cichutko pobrzękiwał fortepian. Wykonanie Duke’a Ellingtona What Am I Here For?[44] płynęło z ukrytych głośników. Praktykant przy kredensie wycierał kryształy. Dostrzegł mnie, kiedy przejrzałem jadalnię i wreszcie z ciemnego skrzydła udałem się do kuchni, i z szacunkiem mi się ukłonił. Cięte szkło w jego dłoniach rozbłysło ostro. – Bonjour, Chef – paru kelnerów skłoniło głowy, kiedy przemierzałem salon. Pomachałem im i wydostałem się przez drzwi na tyłach do kuchni. Chef de cuisine Serge znajdował się przy gazowych palnikach. Trzymał obiema dłońmi ciężki uchwyt żeliwnej patelni. Ręcznik przerzucił w miejscu uchwytu i wlewał gorący gęsi tłuszcz do ceramicznej miski. Kuchnia pachniała specyficznie, dopiero co pokrojonymi szalotkami i gotowaną na wolnym ogniu rybą. Jean-Luc, szesnastoletni praktykant z gospodarstwa z Normandii, stał obok, patrząc przed siebie, aż Serge warknął: – Leć, włóż rękawicę i mi pomóż! Pomocnik, zaskoczony tą niespodziewaną komendą, odwrócił się nerwowo, lecz mój commis Lucas wykazał się czujnością i usłużnie wręczył mu rękawicę. Lecz jak tylko poważny chłopak wepchnął dłoń głęboko w rękawiczkę, wrzasnął i potrząsnął nadgarstkiem. Rękawica z kawałkiem wystającego owczego jelita przeleciała kuchnię. Natychmiast cały personel wybuchnął śmiechem, lecz nikt nie zaśmiewał się tak, jak czerwony na twarzy Serge. Tak straszliwie rechotał, że aż trzęsło się całe cielsko; że aż musiał przytrzymać się kurka od kuchenki, aby się uspokoić. Praktykant próbował się uśmiechnąć i wyglądać na rozbawionego, lecz tak naprawdę krew odpłynęła mu z twarzy. Dla kontrastu sterczące uszy wybarwiła purpurowa czerwień. Figle i trzepnięcia w ucho – tak właśnie Serge integrował młody narybek.
Lecz w tej chwili brakowało mi cierpliwości do tych staromodnych metod Serge’a. Wycofałem się więc z kuchni, skierowałem ku spiralnym schodom, na piętro i dalej, do mego biura, a tam do działu rachunkowości. Maxine, jedna z księgowych, o włosach zwiniętych w pęceł na czubku głowy, uśmiechnęła się ciepło, widząc, jak pnę się po schodach. Pewnie zamierzała powiedzieć coś słodkiego czy kokieteryjnego ze swego komputerowego stanowiska, lecz w tej chwili odezwała się Mehtab, siedząca przy biurku na końcu pokoju: – Nie skończyłaś jeszcze rachunków z ostatniego miesiąca? Mój boże, Maxine, pośpiesz się! Maxine odwróciła się do mojej siostry i odbiła piłeczkę: – Dałaś mi je dwa dni temu, Mehtab. Nie wręczaj mi ich z opóźnieniem albo mnie potem tak nie traktuj. To niesprawiedliwe. Poradzę sobie z nimi tak szybko, jak to możliwe. Zwiesiłem głowę, pomachałem do nich z lekkim roztargnieniem i szybko opuściłem pokój. Zniknąłem w swoim biurze. I zamknąłem drzwi. Nareszcie sam, zapadłem się w obrotowy fotel za biurkiem. Przez kilka minut mierzyłem wzrokiem ciągnącą się od podłogi po sklepienie kolekcję starodawnych książek kucharskich Madame Mallory, to cenne archiwum, które mi zapisała, i teraz zajmowało połowę biura. Spojrzałem na notatki Auguste Escoffiera, proste przepisy wielkiego szefa kuchni na sabaudzki obiad z 1893 roku, które nabyłem w Christie’s i w pięknej oprawie wkomponowałem w pulpit biurka. Patrzyłem na zdumiewającą odręczną notkę z podziękowaniami od prezydenta Sarkozy’ego wiszącą przy drzwiach, ramię w ramię z honorowym dyplomem z École hôtelière de Lausanne. Patrzyłem na te wszystkie drogocenne artefakty, zawsze będące źródłem wielkiej, osobistej radości, a rzeczywistość skrzeczała. Trzęsły mi się ręce. Nie było ze mną dobrze.
42 naan – tradycyjny płaski chlebek kuchni azjatyckiej, podawany głównie w Indiach, Pakistanie, Afganistanie, Iranie, Uzbekistanie i Tadżykistanie. 43 Obraz ten znany jest w Polsce jako Posiłek lub Banany. 44 Tytuł What Am I Here For? można przetłumaczyć jako Co ja tutaj robię?
Rozdział piętnasty
J
estem wściekła. Po prostu wściekła. Madame Verdun, zawstydzona własnym rozemocjonowaniem, szybko znów skupiła uwagę na kawiarnianym stoliku i wlała nam smoliście czarnej herbaty z porcelany, należącej drzewiej do jej babki. Usiadła na brzeżku białej, jedwabiem obitej kanapy, przecudownie wyszytej w rajskie ptaki. Pozostał mi w głowie ten obraz… wściekła kobieta siedzi wyprostowana, sztywna, w chmurze czarnego szyfonu, z włosami uwięzionymi w zawiłym kokonie doskonale poskręcanych kosmyków. Półprzezroczyste w tym świetle pasemka drżały, jakby szef kuchni wziął lampę lutowniczą i przytknął ją do cukru, tworząc w jej włosach fale nitek kandyzowanych żarników. Przez francuskie drzwi za wdową widać było ogród, rebelię barw – kamelie i zdrewniałą szałwię przy kwitnącej czarnej borówce. Z całych sił nie pozwalałem swojej uwadze podryfować nad jej ramieniem ku tej urokliwej scenie na zewnątrz. Muszę jednak wyznać, że nie bardzo mi szło. Łuszczaki i wiewiórki śmigały w tę i we w tę z karmnika dla ptaków, cała chmara monarchów trzepotała skrzydłami, opita w fioletowych oparach motylego krzewu. To wszystko było dalece bardziej pociągające niż mrok prywatnych salonów Madame Verdun, gdzie śmierć Paula ciężko zawisła w powietrzu, kamienna podłoga była zimna, a światła przygaszone, gdyż dom pogrążony był w żałobie. – Nigdy mu nie wybaczę. A kiedy nasz Pan wezwie mnie do siebie, Paul zapłaci mi za to, co zrobił. Obiecuję, że już ja przemówię do słuchu temu mojemu niemożliwemu mężowi. Albo zrobię coś jeszcze gorszego. Kościste białe palce jak drapieżnik na ofiarę spadły na ucho filiżanki. – Jedna kostka czy dwie? – Dwie, proszę, i mleko. Wdowa podała mi filiżankę. Nalała też sobie i przez kilka niezręcznych chwil siedzieliśmy w milczeniu. Jedynym dźwiękiem w pokoju było tarcie srebrnych łyżeczek, kiedy oboje bez słów mieszaliśmy swoje herbaty. – Wciąż nie są pewni, co się stało? Nie pozostawił żadnej notki? Nic się później nie znalazło? – Nie – odrzekła gorzko Madame Verdun. – Testament, owszem, spisany kilka lat temu, ale ani słowa o samobójstwie. Może odebrał sobie życie… a może i nie. Pewnie już nigdy nie zdobędziemy pewności. Zasznurowałem usta. Starodawny algorytm prowadzenia dyskusji przez Madame Verdun zawsze brzmiał w moich uszach tak, jakby chciała z rozmysłem uświadomić przyjaciołom Paula, że ją ulepiono z lepszej gliny niż jej męża, który do wszystkiego musiał w życiu dojść sam.
– Lecz ja sądzę, że wiem, dlaczego Paul zmarł. – Och, naprawdę? – Tak. Zabili go inspektorzy z Gault Millau oraz Le Guide Michelin. Mają krew na rękach… Gdyby policja uznała, że śmierć Paula to samobójstwo, a mnie odmówią wypłaty jego ubezpieczenia na życie, wówczas do ostatniego pensa będę skarżyć wydawców. Jestem już po konsultacjach z prawnikami. – Przykro mi, ale nie rozumiem. Madame Verdun wpatrywała się we mnie obojętnie, po czym umieściła swoją filiżankę i spodek na podkładce, tuż obok spoczywającej na stoliku książki o etruskich ogrodach. Pochyliła się wprzód i potarła stolik palcem, tak jakby właśnie dostrzegła jakąś mokrą plamkę. – Cóż, szefie kuchni – rzekła w końcu – wydaje się, że jesteś jedynym z przyjaciół Paula, jaki nie zapoznał się jeszcze z następną edycją Le Guide, która miała zredukować status Paula do dwóch gwiazdek. Dzień przed śmiercią odebrał telefon od dziennikarza Le Figaro z prośbą o komentarz. Oczywiście chodziły wcześniej różne słuchy, lecz dziennikarz potwierdził nasze najgorsze obawy: Monsieur Barthot, directeur général przewodnika Michelin, osobiście zatwierdził decyzje swoich inspektorów. Ten całkowicie bezpodstawny i uznaniowy czyn Barthota i jego towarzyszy bezpośrednio czy pośrednio doprowadził do śmierci Paula. Tego jestem pewna. Nie miał już siły walczyć z ich osądem. Powinieneś go zobaczyć w tych ostatnich tygodniach, od kiedy Gault Millau zredukował go do piętnastu punktów. Był załamany. Całkiem pozbawiony nadziei. I wiesz… współczynnik obłożenia restauracji natychmiast spadł, kiedy upubliczniono nowy ranking Gault Millau… Kiedy o tym myślę, ogarnia mnie taka niewymowna złość. Lecz zobaczysz. Dam nauczkę Gault Millau i temu jakiemuś Barthotowi, dam im lekcję czy dwie. Uważam, że są osobiście odpowiedzialni za śmierć Paula. – Nie wiedziałem. Bardzo mi przykro. Pokój znów wypełniło milczenie. Uniesiona, idealnie wyrysowana brew Madame Verdun oraz ten płaczliwy wyraz jej twarzy zdradzały, że chciała, abym powiedział coś więcej, dlatego nerwowo dodałem: – Oczywiście, krytycy wcale nie mieli racji. To nie podlega dyskusji. Jeśli mógłbym jakkolwiek w tej sprawie pomóc, proszę dać mi znać. Wie pani, jak uwielbiałem Paula… – Och, jaki pan jest uprzejmy. Tak. Niech pomyślę… Zbieramy zeznania od jego współpracowników. To będzie część preambuły oskarżenia. Lecz było jasne, a zdradzała to podkówka jej ust, że mój dwugwiazdkowy status nie predysponował mnie do aż takiego wyróżnienia, do tak ważnego zadania, musiała więc chować w zanadrzu dla mnie inne poruczenie. – Nie jestem pewna, czy właśnie ten sposób wykorzystania pańskich talentów byłby najwłaściwszy – przyznała wreszcie. Spojrzałem na zegarek. Jeśli udałoby mi się wyjść w ciągu dziesięciu minut, to choć trafiłbym w godziny szczytu, wciąż zdołałbym wrócić do restauracji na wieczorną zmianę. – Madame Verdun, mniemam, że zaprosiła mnie tu pani z jakiegoś szczególnego powodu. Mam rację? Proszę mówić otwarcie. Jesteśmy przyjaciółmi i musi pani wiedzieć, że przysłużę się Paulowi w każdy sposób, w jaki tylko zdołam. – Rzeczywiście miałam powód, aby pana tu zaprosić, chef. Co za przenikliwość. – Proszę mówić. – Zamierzamy urządzić kolację, upamiętniającą mojego świętej pamięci męża. – Oczywiście.
– Takie było Paula życzenie. Pozostawił dokładne instrukcje w testamencie, który stanowi, że kiedy odejdzie, chce, abyśmy wydali kolację dla setki jego przyjaciół. Odłożył nawet fundusze na specjalnym koncie na ten posiłek. Musi pan wiedzieć, że Paul zawsze był nieco dziwny, a przyjaciele… cóż, musimy to słowo interpretować dość swobodnie. Lista gości dołączona do testamentu to tak naprawdę kto jest kim w świecie francuskiej haute cuisine, ze wszystkimi, najwyżej ocenianymi szefami kuchni, klientelą smakoszy i krytykami. Zaprosił ich, aby odprowadzili go w tę ostatnią z dróg, nawet jeśli większości z nich nie znosił… Szczerze mówiąc, to dość dziwne życzenie. Maska opadła i nagle Anna Verdun przestała skrywać, jaką tragedią była dla niej śmierć męża. Na kilka chwil zaniemówiła. – Powiedz mi, chef, czy zaprosiłbyś wszystkich swoich wrogów na pożegnalną kolację? Po prostu tego nie rozumiem. To jakiś rodzaj pozerstwa, wyzierającego nawet zza grobu. Albo sama nie wiem co. Po prostu nie wiem. Prawdę mówiąc, nigdy naprawdę nie rozumiałam męża – ani za życia, ani po śmierci. To był pierwszy i jedyny raz, kiedy zdołałem pochwycić, co kryło się za pozorem oziębłości tej kobiety. Ten skonsternowany wyraz twarzy, ten ból niezrozumienia – głęboko mnie poruszyły. Instynktownie sięgnąłem nad stolikiem i poklepałem ją po dłoni. To jej się nie spodobało. Wcale a wcale. Gwałtownie zabrała dłoń, wystraszona kontaktem fizycznym, i maskowała zakłopotanie, szukając w rękawie chusteczki. – Lecz takie właśnie życzenie przedstawił Paul, więc je uszanuję. Lekko otarła kąciki oczu, wydmuchała nos i ponownie schowała chusteczkę w długim, szyfonowym rękawie. – No właśnie. A wśród tych wszystkich szczegółowych instrukcji Paul zapisał, że chce, tu zacytuję, aby odesłał mnie do domu najbardziej utalentowany szef kuchni z całej Francji. Spojrzała na mnie. Ja też się w nią wpatrywałem. – Tak? – Cóż, bez wątpienia myślał wtedy o panu. Jeśli mam być szczera, nie jestem pewna, co tak go ujęło; w końcu ma pan tylko dwie gwiazdki, prawda? Lecz pewnego razu powiedział mi, że stanowiliście jedyne oryginalne produkty w całej Francji. Kiedy zapytałam go, co miał na myśli, rzekł coś, z czego wynikało, że wy dwaj byliście jedynymi szefami kuchni we Francji, którzy naprawdę rozumieli jedzenie i tylko wy dwaj potrafilibyście ocalić francuską kuchnię przed nią samą. Bardzo dęta, lecz i zabawna uwaga była, oczywiście, tak typowa dla Paula. Wdowa po nim uśmiechnęła się rozedrgana, lecz tym razem, nieco oswojona z sytuacją, to ona sięgnęła nad stolikiem, aby dotknąć mojej dłoni. – Hassanie… czy mogę cię tak nazywać? Czy zająłbyś się doglądaniem kolacji, upamiętniającej Paula? Czy zrobiłbyś to dla mnie? Poczułabym ulgę, wiedząc, że jest w twoich kompetentnych rękach. Oczywiście nie musiałbyś osobiście stać w kuchni. Twoje miejsce jest z nami wszystkimi, lecz byłoby merveilleux, gdybyś zatroszczył się o menu, jak chciał Paul. Czy proszę cię o zbyt wiele? – Ani trochę. To będzie zaszczyt, Anno. Uznaj temat za zamknięty. – Jak miło z twojej strony. Od razu mi lepiej. Wyobraź to sobie, kolacja dla setki łakomczuchów. Co za brzemię dla wdowy. Ja po prostu nie jestem w stanie czegoś takiego zorganizować. Wstaliśmy i uściskaliśmy się dość sztywno. Jeszcze raz wyraziłem kondolencje, po czym wyszedłem na zewnątrz tak szybko, jak to możliwe, byle nie okazać się nieuprzejmym. – Dam ci znać, kiedy ustalę datę kolacji ku jego pamięci – wołała za mną. Popędziłem przez żwirek na podjeździe ku mojemu odrapanemu peugeotowi, lecz ona tam na schodkach wciąż do mnie mówiła, kiedy szukałem samochodowych kluczyków.
– Paul tak naprawdę żywił sympatię tylko do ciebie, Hassanie. Kiedyś powiedział mi, że ty i on zostaliście przyrządzeni z tych samych składników. No cóż, to dość sprytna parafraza jak na szefa kuchni. Sądzę, że kiedy na ciebie patrzył, widział swoje młodsze ego… Walnąłem drzwiami auta, niezręcznie podniosłem w górę dłoń w geście pożegnania, po czym wystrzeliłem stamtąd z taką mocą, że pewnie oprószyłem ją kawałkami żwiru. Lecz podczas ciągłego hamuj-i-jedź w drodze powrotnej do Paryża bocznymi drogami Normandii, przez banlieue przedmieść Paryża, wzdłuż périphérique, a potem w dół, przez ciąg świateł centrum miasta, nie byłem w stanie myśleć już o niczym innym, tylko o Paulu, świadomie czy nie, odbierającym sobie życie. – Nie jestem do ciebie podobny, Paulu. Ani trochę. estauratorzy z całej Francji – jak szacowała prasa, jakieś dwadzieścia pięć tysięcy ludzi – przybyli do stolicy tego brzemiennego w skutki dnia, kiedy odbyła się demonstracja. Z początku wszyscy zgromadziliśmy się przy Łuku Triumfalnym. Panowała dość niezobowiązująca atmosfera, mimo że śmigłowce mediów i policji szumiały nam nad głowami, jak gromadzące się burzowe chmury. Młodzi i przystojni szefowie kuchni w toczkach, górujący nad nami na szczudłach, stanowili uroczy front demonstrantów. My zaś ustawialiśmy się za nimi w zdyscyplinowanych rzędach. Kolorowe banery – komiksy o prostakowatych politykach i wychudłych szefach kuchni, przekreślone na czerwono wartości 19,6 podatku VAT czy po prostu plakietki z napisami NON PLUS – wszystko to dźwigał tu i tam gwałtownie rosnący tłum. Organizatorzy w czerwonych fartuchach dzierżyli megafony i wykrzykiwali ku nam polecenia z linii bocznych. Sprawa była słuszna. Posiłki w McDonaldzie były, z racji jakiegoś zawiłego rozumowania polityków, całkowicie zwolnione z podatku, lecz wysokiej jakości kuchnia francuska takich restauracji, jak Le Chien Méchant, musiała klientom dodawać do rachunku VAT 19,6%. Wskutek tego kolacja w mojej dwugwiazdkowej restauracji, bez wina, lecz w cenie z pracochłonną obsługą, z jakiej słusznie słynie haute cuisine, kosztowała mniej więcej 350 euro na głowę. Wszechświat klientów, gotowych zapłacić tyle za posiłek, był, jak możecie sobie wyobrazić, dość ograniczony i w dodatku gwałtownie się kurczył. Zarzucony na kilka lat pomysł z VAT-em postanowiono jednak odkurzyć. W szczycie recesji VAT miał uśmiercić nasz biznes. I tak już poszło z torbami kilka świetnie znanych restauracji – takich jak ceniona Mirabelle w VIII. Dość tego. Musieliśmy walczyć. W dwudziestopięciotysięcznej kolumnie Le Chien Méchant miał silną reprezentację. Serge i Jacques, moja lewa i prawa dłoń, obaj stali na froncie, ramię w ramię, gotowi runąć Polami Elizejskimi jak zwaliste tanki. Wzruszyłem się, dostrzegł-szy też moją szefową od ciast, Suzanne oraz dwóch sous chef i czterech kelnerów. Wszyscy, jak zwykle, gotowi byli wykonać to, co do nich należało. Mehtab odmówiła przyjścia – w jej ocenie wszyscy zgrywaliśmy bolszewików. Lecz nasza księgowa Maxine, ramię w ramię z kelnerem Abdulem, też tam byli. Co i rusz obrzucała mnie nad tłumem rozpalonym wzrokiem. Nawet młody praktykant Jean-Luc chciał, aby i jego zasługi policzono, chociaż miał wtedy dzień wolnego. Poruszony jego pryncypialną miną, wyszedłem ku niemu i uścisnąłem mu dłoń, dziękując. – Szefie! – wrzasnęła Suzanne, machając do mnie nad głowami protestujących – Całkiem niezła zabawa! No, nie byłbym tego taki pewien. My, imigranci, instynktownie wolimy trzymać głowy pochylone. Nie wymachiwać. Tego ranka napięcie opuściło mnie dopiero wtedy, kiedy spotkałem Le Comte de Nancy Salière. Książę wraz ze swym białym terierem west highland kierował się właśnie na codzienne randezvous do Jardin des Plantes, kiedy nagle wpadłem na nich na rogu Rue des Écoles. Pies właśnie
R
kończył swoje sprawy i triumfalnie zagrzebywał wyimaginowane zabrudzenia w tym jego bałaganie, arystokratycznie majtając tylnymi łapami. Zgięty nad nim stary książę gawędził: – C’est formidable, Alfie! Wyjął z kieszeni na piersi lnianą chusteczkę, aby musnąć nią psi tyłek i posprzątać dokoła. Oczywiście, to dość niezręczny moment, aby zagadywać bankiera-smakosza, lecz uznałem, że byłoby jeszcze nieuprzejmiej udawać, że go nie zauważyłem, więc odchrząknąłem i zagaiłem: – Bonjour, Monsieur Le Comte. Arystokrata się wyprostował i rozejrzał dokoła. – Ach… szefie… to ty. A sądziłem, że będziesz w mieście na marszu proletariatu. – Proszę tego tak nie określać, Monsieur Le Comte. Chcemy niższych podatków. – No cóż, nie mogę was winić – uśmiechnął się książę, poklepując kieszonkę, zapewne w poszukiwaniu plastikowego woreczka. – Być może wszyscy powinniśmy zrobić to samo. Wiesz, to mój przodek, Jean-Baptiste Colbert, minister finansów Ludwika XIV, zauważył kiedyś, muszę przyznać, bardzo rozsądnie, że opodatkowanie to sztuka oskubywania najlepiej upierzonych tak, aby było przy tym jak najmniej szumu. Lecz ta partia przegrała totalnie. Sami dowiedli, jak są nieokrzesani i chciwi, niczym prowincjonalni rzeźnicy. Książę w końcu zignorował bałagan po psie, mimo że znak nakazujący paryżanom sprzątanie po zwierzętach znajdował się dokładnie przed nami, i dodał z pewnym namysłem, kiedy już wędrowaliśmy dalej ulicą: – Naprawdę bądź ostrożny. Ten rząd źle sobie poradzi z tą demonstracją. Bądź tego pewien. Za grosz nie mają finezji. O dziesiątej trzydzieści tego ranka masa demonstrantów, przelewająca się dokoła Łuku Triumfalnego, wydawała się scalać i krzepnąć. Kilka poleceń z megafonów, jakieś afrykańskie bębny i gwizdki i już ruszyliśmy. Ramię w ramię, skandując. Podziwiałem nasze morze banerów, przelewające się Polami Elizejskimi, i dostrzegłem w szeregach obok mnie tak Alaina Ducasse, jak i Joëla Robuchona. Otaczał mnie prima sort establishment francuskich restauracji, a poczucie życzliwości było namacalne. Ostrzeżenie Le Comte de Nancy nagle wydało się przesadnie mroczne, teatralne i nie na miejscu. Słońce świeciło, a policja wyglądała na znudzoną. Wśród odgrażających się paryżan stały zamożne rody saudyjskie i kuwejckie, kobiety w burkach z chmarą dzieci u ich stóp. Wszyscy oni machali dłońmi i skandowali na Polach Elizejskich. Nie minęła nawet godzina, a pierwsze szeregi demonstracji dotarły na drugi brzeg Sekwany, przed Assemblée Nationale. Tam właśnie powitała nas falanga zakutych w hełmy policjantów, a ich tarcze odcięły nam dalszą drogę. Tak, jak oczekiwaliśmy, prowizoryczne zasieki w kształcie półksiężyca, ustawionego ze stalowych kratek, gwarantowały, że protestanci nie wedrą się na górę schodami Zgromadzenia Narodowego i nie przeszkodzą parlamentowi. Lecz scenę, podium i mikrofony ustawiono wewnątrz tego półkola, a następnym krokiem planowanych wydarzeń miał być ciąg przemówień. Ci z nas, którzy znajdowali się w samym środku tej ludzkiej kolonii, postanowili się przesunąć do centrum wydarzeń, lecz kiedy przemierzaliśmy Place de la Concorde i mieliśmy właśnie przeprawić się przez most, z Jardin des Tuileries na tyłach wyłoniły się masy anarchistów z naciągniętymi na twarze chustami. Wślizgiwali się w nasze szeregi. Nie jestem dokładnie pewien, co się wydarzyło potem, lecz nagle w powietrzu zaczęły świstać kamienie, koktajle Mołotowa i petardy. Policja, uzbrojona w pałki i tarcze, w jednej chwili w akcie
obrony spiętrzoną falą naparła na nas z drugiego końca mostu. Wszędzie był gaz łzawiący i krzyki, zapalone samochody wybuchały płomieniami, dokoła słychać było straszliwy trzask policyjnych pałek, walących w głowy. Schwytali nas w pułapkę. Z jednej strony policja, z drugiej anarchiści. Ta bitwa nie trwała długo i nikt z mojego personelu nie ucierpiał, właściwie w ogóle nie raniono nikogo, znanego mi osobiście. Gdy było po wszystkim, prasa donosiła, że dziewięćdziesięciu demonstrantów i ośmiu policjantów zabrano do szpitala z całej masy dwudziestu pięciu tysięcy protestujących, a jedenaście samochodów spalono lub zniszczono. Lecz ten horror – zakrwawione głowy i oślepiający dym, przenikliwe wrzaski – wstrząsnął mną jak trzęsienie ziemi, tak mocno i głęboko, że aż mnie wreszcie otrzeźwiło. Obudził we mnie strach pierwotny, zrodzony w przeszłości, kiedy w świetle pochodni motłoch napierał wzdłuż Napean Sea Rd. Więc kiedy ujrzałem policjantów na koniach, szarżujących w tłum, rozdzielających ciosy pałek, w gardle narosła mi spieniona żółć i ogarnięty zwierzęcą paniką, chwyciłem ramię sąsiada, praktykanta Jean-Luca, i zmusiłem go, aby ze mną zawrócił i uciekał przez tłum na tyły, ku Placowi Zgody i nadciągającym anarchistom. Lecz tu znów napierający anarchiści rozpychali nas na boki, więc pognaliśmy w dół, po schodach, ku rzece, gdzie przypadkiem pod mostem stała przycumowana barka. Para starych hippisów na jej pokładzie odwiązywała właśnie liny, aby odbić od brzegu tak szybko, jak to możliwe, aby uciec od kłopotów, które rozpętały im się nad głową, za wszelką cenę próbując uniknąć ostrych odłamków, spadających z mostu do wody i na ich pokład. Lecz ta para dostrzegła naszą panikę i zawołała: – Ici, vite. Jakimś cudem udało nam się wskoczyć. Jean-Luc i ja, a do tego dwie czy trzy inne osoby, z głuchym tąpnięciem rąbnęliśmy o pokład w tej samej chwili, gdy barka odpływała. – Merde … merde … – przez dłuższy czas chłopak nie był w stanie wydusić z siebie nic innego. Zamieszki na moście wolno znikały w oddali. Pamiętam to łagodne uczucie kołysania, nastrój podróży, bryzę. Para miała siwe, mocno kręcone włosy i ciche głosy. Usadzili nas na pokładzie i otulili ciężkimi, końskimi derkami. Słońce świeciło nam w twarze, kiedy dostaliśmy po setce eaux de vie, jak powiedzieli, na wstrząs. Pamiętam, jak sunęliśmy, łagodnie sunęliśmy Sekwaną, mijając wieżę Eiffla, Maison de Radio France, pod Pont d’Issy, aż wreszcie dotarliśmy do Ile Billancourt na przedmieściach Paryża. Tam wreszcie para przycumowała barkę i pozwoliła nam wyjść na lokalne molo. Dziękowaliśmy im z całego serca. Zapisaliśmy ich nazwiska i wreszcie zadzwoniłem do Mehtab, żeby nas stąd zabrała. Kiedy czekaliśmy na moją siostrę, usiedliśmy z Jean-Luciem na niskim murku i machaliśmy nogami nad dróżką, biegnącą wzdłuż zapylonego parku. Kawałki potłuczonych butelek zaśmiecały parking. Nieco dalej, na lewo, rodzina algierskich imigrantów opiekała jagnięce szaszłyki na improwizowanym grillu ze starej beczki po ropie. Ojciec rodziny się wyłączył, modląc się na dywaniku w cieniu lipy. Kobieta gotowała, a dzieci grały w piłkę. Z wiatrem dobiegł nas zapach skwierczącej jagnięciny, kminku i wytapiającego się tłuszczu. Prostota tego obrazka – mięso z grilla, miętowa herbata, radosny, rodzinny gwar – aż dech mi zaparła. Lecz właśnie wtedy spojrzałem wstecz, przez srebrzystą Sekwanę, i napotkałem wzrok starszej kobiety, stojącej na odległym brzegu na promenadzie. Nosiła szal. Wydawało mi się, że mnie woła, macha do mnie, nakazuje, abym szedł dalej. Mówię wam, była uderzająco podobna do Madame Mallory. Ale może sobie to wszystko wymyśliłem.
Rozdział szesnasty
C
hef? – Oui, Jean-Luc. Praktykant nerwowo oblizał usta. – Monsieur Serge kazał powiedzieć, że dowieźli pardwy. Spojrzałem na zegar ścienny, wiszący obok makatki Ndebele, przywiezionej z Zimbabwe, przedstawiającej wiejskie kobiety, piekące ćwiartkę bawołu. Do otwarcia restauracji w porze lunchu pozostała tylko godzina i czterdzieści minut. Czytałem jedną z ulubionych książek kucharskich Madame Mallory: Margaridou: Dziennik kucharki z Owernii, lecz na skinienie Jean-Luca delikatnie zamknąłem starą książkę z prostymi przepisami minionej epoki i wstałem, aby ją bezpiecznie odłożyć do biblioteczki. Kiedy się odwróciłem, w pleksiglasie odbijał się widok „grobowca” Credit Suisse i reklama, głosząca rozpoczęcie publicznej sprzedaży adresu Recipe.com, internetowego start-up’u, sprzedającego przepisy, którego byłem zewnętrznym dyrektorem. Zatrzymałem się na chwilę. Moje biuro w pełnym drobin świetle, wlewającym się przez okno, nagle wydało mi się groteskowe. Drewniane oraz mosiężne plakietki i nagrody pokrywały każdą dostępną powierzchnię. Najdziwniejszą z nich była kryta złotem warząchew do zupy, przyznana przez mieszczące się w Brukseli Międzynarodowe Towarzystwo Zupy. Moje z dawna umiłowane skarby nagle wydały mi się w tym świetle nic nie wartym szmelcem. Wskutek śmierci Paula zaszło we mnie coś nieodwracalnego. Tak jakby jego duchowe złe samopoczucie wyskoczyło z jego ciała i zaszyło się w moim, jak jakiś mięsożerny pasożyt z hollywoodzkiego horroru. Byłem niespokojny, poirytowany, miałem problemy ze snem. Nie wiedziałem, co się dzieje, lecz czułem presję fatum. Nienawidziłem tego obcego mi poczucia, przecież ja wcale taki nie byłem. Wszak zawsze starałem się być pogodnym towarzyszem. Jean-Luc wciąż mierzył mnie wzrokiem, oparty o framugę, niepewny, czy nie próbuję spłatać mu jakiegoś psikusa. W końcu wyraz twarzy chłopaka – ta bolesna niepewność – wreszcie mnie otrzeźwił. Wyprostowałem się i rzekłem: – Bien. W takim razie pora trochę popracować. Jean-Luc powiódł mnie w dół spiralnymi schodami. Otoczyły nas brzęk, drapanie i szuranie kuchni Le Chien Méchant, szykującej się do akcji. Kelnerzy wpadali i wypadali przez skrzypiące drzwi, polerując srebra i uzupełniając cygarnice, formując lniane rozety. Ganiali pomiędzy kuchnią a jadalnią, lecz jeszcze nie założyli kurtek. Chef de cuisine Serge pracował z dwójką sous chef w odległym kącie kuchni. Stali nad
płomieniami. Suzanne, szefowa od ciast, pochylała się nad paterą tart. Trwała gorąca dyskusja o tym i o owym wydarzeniu z jakiegoś piłkarskiego meczu. Lecz Jean-Luc i ja bez wahania ruszyliśmy prosto ku drewnianej skrzynce, stojącej w chłodni. W sezonie, od końca września do grudnia, każdego dnia lądowała taka na naszym blacie. Codziennie przylatywała od naszych hurtowników z Moskwy. Chłopak użył całej swojej siły, aby otworzyć skrzynkę łomem. Razem ostrożnie rozpakowywaliśmy pardwy, owinięte po dwie w cienki papier. Pozostali uczniowie pracowali skrzętnie, a ja dyskretnie zerkałem na ich dokonania, odwijając ptactwo. Dziewczyna przy odległym zlewie delikatnie tarła ciąg barwen kawałkiem mokrego materiału. Obstawałem przy tej metodzie; umyj barwenę pod kranem, a jej subtelny smak i kolor spłyną do ścieków. Bardziej doświadczony praktykant wymachiwał ostrym nożem nad blatem do mięsa – wkrótce miał być wypromowany i zyskać własny toczek, jako commis, obecnie należący do Jean-Luca – usuwał żyłki z karkówki Charolais, rasy francuskiego bydła, którą wolałem od szkockiej Angus. Chwyciłem krępą pardwę. Arktyczna kuropatwa o biało upierzonym łebku i czarnych oczach wygięła się bezwładnie w tył; poczułem w swoich dłoniach przygnębiający ciężar. Wyważonym ciosem rzeźniczego tasaka odciąłem groteskowe, nadmiernie rozwinięte łapy. Nogi ptaka zniknęły w kadzi bulionu, bulgoczącego obok mnie na palniku. Dałem znać Jean-Lucowi, że ma oczyścić i oskubać pozostałe. W okresie, kiedy rozpoczynałem pracę w Le Saule Pleureur, musiałem oskubywać nawet czterdzieści sztuk dzikiego ptactwa, lecz na szczęście dla współczesnych praktykantów dziś całkiem nieźle radzą sobie z tą pracą maszyny. Białe piórka kuropatw – wciąż pozwijane i spryskane krwią po trafieniu myśliwego – były odzierane przez obracające się wałki, a następnie strumień powietrza zdmuchiwał je do odpowiednich, umieszczonych z boku toreb. Wziąłem odartą tuszę nad otwarty płomień kuchenki, aby przypalić szczecinę, która pozostała z piór. Jednym ruchem otwarłem wole i wyjąłem kilka obfitych szczypt gorzkich ziół i jagód z tundry. Wciąż znajdowały się w worku gardłowym ptaka. Obmyłem w zlewie te zioła, tak podobne do tymianku, i odłożyłem je na bok, do ceramicznej miski. To danie było moim znakiem firmowym jesiennej oferty: syberyjskie pardwy, zapiekane z ziołami z tundry, wydobywanymi z wola ptaka, i podawane z karmelizowanymi gruszkami w sosie armagnac. – Nie jestem zbyt wygadany, Jean-Luc, najlepiej przemawiają za mnie dłonie. Więc po prostu uważnie patrz, co i jak robię. Chłopak przytaknął. Wypatroszyłem ptaka, umyłem go i starannie osuszyłem, zbierając dokładnie wilgoć papierowym ręcznikiem. Trochę słychać było szuranie nogami, ale poza tym większość personelu pracowała w ciszy. Skupiali się na własnych obowiązkach lub obserwowali mój pokaz. Jedyny hałas dochodził od pokrywek glinianych kociołków, pyrkoczących na kuchence i z białych, szumiących zmywarek, lodówek i ciągów wentylacyjnych w tle. Wykroiłem mięsistą pierś ptaka dwoma pewnymi pociągnięciami noża, po czym obsmażyłem szkarłatne płaty na rozgrzanej patelni. Kilka minut później zakręciłem gaz i spojrzałem w górę, na zegar. Trzydzieści minut do otwarcia. Personel obserwował mnie, czekając na typowe wstępne zadania. Otworzyłem usta, lecz tradycyjne frazesy utknęły mi w gardle. Nie potrafiłem dobyć głosu. Przez moją głowę przepływały gorące wizje, Paul tuż przed roztrzaskaniem się, na granicy śmierci, otoczony platerami ze zdobnymi daniami, przeładowanymi gęsim tłuszczem i foie gras, a do tego rzeka jego własnej, z wolna krzepnącej krwi. Ujrzałem zasłonięte kartonami sklepowe witryny Paryża, rozruchy i zakrwawione głowy, wrzaski na Moście Zgody. A przez te szybko zmieniające się obrazy prześwitywała nienaturalnie opalona twarz szefa kuchni Mafitte’a, wdzierała się jego
dziwacznie antyseptyczna kuchnia-laboratorium, przepompowująca w wielkich fabrycznych maszynach najbardziej ekstrawaganckie i dekadencko zdekonstruowane posiłki. Nie mogłem już tego wszystkiego znieść. Kiedy uległem tym wszystkim niepokojącym wizjom, gdy poczułem taką pustkę, że nie znajdowałem już w sobie sił do dalszej walki i sądziłem, że zaraz zasłabnę, mary zniknęły równie szybko, co nadeszły. Z nagła opustoszałą przestrzeń wypełniła sobą światłocienista zjawa starej Margaridou, tej kucharki z Owernii, przesiadującej w oknie wiejskiej chaty, w ciszy spisującej tam swe zwykłe przepisy w dzienniku. Lecz kiedy odwróciła głowę i spojrzała prosto na mnie, przeżyłem wstrząs. Zdałem sobie sprawę, że ta stara kobieta to właściwie moja babcia Ammi, siedząca w oknie na piętrze przy Napean Sea Rd, w naszym domu w starym Bombaju. I wcale nie pisała, lecz malowała. A kiedy uważnie się przyjrzałem płótnu, rozpoznałem urzekający prostotą obraz Gauguina Posiłek. – Wy tam, w kuchni, i wy wszyscy w głównej sali, słowem: wszyscy. Posłuchajcie mnie... Jutro wyrzucamy nasze menu, wszystko, czego dokonaliśmy w ciągu ostatnich dziewięciu lat. Wszystkie te zawiesiste sosy, wszystkie wymyślne dania. Koniec z nimi. Jutro zaczynamy od nowa, całkiem od nowa. Od tej pory w Le Chien Méchant będziemy podawać tylko proste dania, w których najpiękniejsze i najświeższe składniki przemówią same za siebie. A to oznacza, że dość już wymysłów, dość fajerwerków, dość fanaberii. Od tej chwili naszą misją jest zredukowanie każdego składnika do jego najprostszej, najgłębiej skrywanej istoty. O taaaak… wciąż będziemy wykorzystywać stare przepisy, szukając inspiracji, lecz je odświeżymy, odrzemy po samo jądro, usuniemy modne ozdobniki i esy-floresy, dodawane przez epoki. Dlatego chcę, aby każdy z was powrócił do rodzinnego miasteczka, do korzeni Francji, i przyniósł mi najlepsze i najprostsze dania waszego środowiska, przyrządzone wyłącznie z miejscowych składników. Włożymy wszystkie regionalne dania do kotła, pobawimy się nimi i razem stworzymy menu, które będzie przepyszne i odświeżająco proste. Żadnego naśladownictwa ciężkich dań ze starych piwiarń, żadnego powielania dekonstrukcjonistów czy minimalistów, nasz własny wyjątkowy dom zbudujemy na najprostszych francuskich prawdach. Zapamiętajcie ten dzień, ponieważ od tej chwili będziemy przyrządzać mięsa, ryby i warzywa, wydobywając ich sedno, przywracając wykwintną kuchnię cuisine de jus naturel. tak, ledwie parę tygodni po radykalnej wolcie mojej kuchni, nadszedł wyczekiwany dzień kolacji, upamiętniającej Paula Verduna. Wyraźnie pamiętam szafranowe słońce, zachodzące jak w filmie nad Sekwaną w ten listopadowy wieczór, kiedy kuchenny establishment Francji – zażywni mężczyźni pod czarnymi krawatami i wiotkie jak trzcina kobiety w błyszczących sukniach – wspinał się po schodach Musée d’Orsay, a zgromadzeni za sznurami paparazzi strzelali fotki. Szczyt nonszalancji i absurdu. Każdy, kto znaczył co*kolwiek we francuskiej haute cuisine, był tej krystalicznie czystej, chłodnej nocy na funeralnym przyjęciu. Nawet gazety zauważyły to kolejnego dnia. Odznaczono przybyłych na listach, odebrano futra z norek i etole. Goście w sztywnej tafcie i miękkich jedwabiach ruszyli przez muzealne podłogi, aby skosztować szampana pod Dworcem Saint-Lazare Moneta czy Cyrkiem Seurata. Choć okazja była smutna, w powietrzu czuło się ekscytację Festiwalem Filmowym w Cannes. Wśród muzealnych ścian wpierw tu i tam rozbrzmiewały pogawędki, aż w końcu zrobiło się gwarno, niczym w hali przylotów. Wreszcie, jakby po prostu było już tego wszystkiego za wiele, wybił dzwon i doniosły baryton ogłosił, że kolację podano. Goście napływali do wielkiego salonu, sunąc przez morze białych stolików i irysów o długich, ginących we szkle łodygach. Nadciągali wśród barokowych fresków i luster w stylu rokoko ku wyniosłym oknom z widokiem na panoramę Paryża, strojną w drogie sznury pereł nocnych świateł. Anna Verdun, ufryzowana i obwieszona diamentami, zasiadła po królewsku u szczytu stołu w beli niebiesko-kobaltowego jedwabiu.
I
Bardzo się zmieniła od moich ostatnich odwiedzin. Siwowłosy directeur général Le Guide Michelin, Monsieur Barthot, zasiadał teraz po jej prawicy, zabawiając gości zdumiewającymi dykteryjkami i przygodami największych sław kuchni. Radcy prawnemu Paula – również tej nocy przy stole Madame Verdun – udało się w minionych miesiącach przekonać wdowę, że proces, który bez cienia wątpliwości wydrenuje jej portmonetkę, wyzwoli tylko niekończące się komentarze, tę publiczną wrzawę i zbędne emocje, ale przy tym nie doprowadzi do pożądanego rezultatu. Proponował, aby zamiast tego negocjować bezpośrednio z Monsieur Barthotem i uzyskać rozwiązanie, które pozwoliłoby wyjść z całego zamieszania z twarzą. Efekty strategii mogliśmy podziwiać tydzień przed kolacją, upamiętniającą Paula. Wtedy to Le Guide, jak go potocznie nazywaliśmy, poświęcił całą jedną stronę reklamową w głównym krajowym wydaniu na oddanie należytego szacunku dziełu życia naszego drogiego, zmarłego przyjaciela, Paula Verduna. Czynnikiem, który zdecydował o ugodzie – jak donosiła moja zaprawiona w plotkach siostra – była obietnica Monsieur Barthota, że dostarczy kobiecie na tacy szefa kuchni Mafitte’a. I rzeczywiście, nie tylko śpiewał on peany ku chwale Verduna na stronach reklamowych przewodnika Michelin, lecz też przybył na kolację. Siedział na lewo od wdowy Verdun, miętoląc jej dłoń. Paul by się wściekł. Anna Verdun przydzieliła mnie do stolika numer siedemnaście, na tyłach sali. Jak się jednak okazało, znajdował się pod jednym z moich ulubionych obrazów – martwą naturą Chardina, zatytułowaną Kuropatwa, gruszka i wnyki na kamiennym stole – co poczytałem za wyjątkowo dobry omen. Poza tym miejsce obok wejścia na zaplecze było ogromnie praktyczne – personel wchodzący i wychodzący z kuchni nie miał jak się ukryć przed moim czujnym wzrokiem, całe menu miałem pod kontrolą. Wreszcie z przyjemnością doszedłem do wniosku, że towarzystwo przy stoliku siedemnastym było znacznie bardziej rozrywkowe niż oferowane przez bardziej elitarne miejscówki w pomieszczeniu. Mieliśmy tu, na przykład, mojego starego znajomego z Montparnasse. André Piqot był tak słodzieńki, pulchniutki i nieszkodliwy, jak boule lodów. Również przy naszym stole zasiadła przedstawicielka sprzedawców ryb od trzech pokoleń, Madame Elisabeth. Po prawdzie ta biedna kobieta cierpiała na łagodną formę zespołu Tourette’a, który raz na jakiś czas objawiał się dość krępująco, lecz tak poza tym była niezwykle urocza, no i oczywiście prowadziła ogromną hurtownię ryb, zaopatrującą najznakomitsze restauracje północnej Francji. Dlatego byłem szczęśliwy, mogąc zasiąść z nią przy jednym stole. Na lewo od niej wieczerzał Le Comte de Nancy Salière, mój dobroczyńca z Rue Valette. Uznając społeczne hierarchie i wyższość arystokracji, nie można było i jemu odmówić ani klasy, ani szlachectwa. Trzeba jednak dodać, że ów mruk o ciętym języku nie był mile widziany przy wielu świetniejszych stolikach na tej sali. Wreszcie, po mojej lewej stronie zasiadł amerykański pisarz, skazany na wygnanie, James Harrison Hewitt, krytyk kulinarny Vine & Pestle, który, mimo dekad mieszkania w Paryżu razem ze swym egipskim chłopakiem, wyróżniał się głębokim brakiem zaufania wobec francuskich elit kulinarnych, gdyż dysponował niezręcznie dogłębnym wglądem w ten zaściankowy świat. Był przeraźliwie doinformowany. Kiedy wszyscy zajęliśmy miejsca, na ekranach wyświetlono obraz uśmiechniętego Paula Verdun w toczku. Fala białych żakietów wyłoniła się z kuchni: amuse-bouche, szklany pojemnik z maleńką ośmiorniczką na jeden kęs, gotowaną w sosie własnym, z oliwą z pierwszego tłoczenia z Puglii i pojedynczy kapar na długiej łodydze. Wino – w ukłonie dla zwolenników francuskiej kuchni wykwintnej, bez końca komentowane następnego dnia w gazetach – ostrzegało, co dalej nastąpi: rzadki rocznik 1959 Château Musar z Libanu.
James Hewitt okazał się pierwszej klasy gawędziarzem. Amerykanin, podobnie do mnie, w skupieniu rozgryzał menażerię postaci, zebranych u wezgłowia stolika Madame Verdun. – Wiecie, że musiała zarzucić pomysł skarżenia ich – zagaił miękko. – Wszystkie soczyste detale wyciekłyby na światło dzienne, gdyby się uparła. – Soczyste detale? – zainteresowałem się. – Jakie, dla przykładu? – Paul przeholował. Biedny człowiek, jego imperium chyliło się ku upadkowi. Co za niedorzeczna sugestia. Paul był przedsiębiorcą tour de force. To on, jako pierwszy trzygwiazdkowy szef kuchni w dziejach wprowadził swój holding firm, Verdun at Cie, na paryską bourse[45] i wykorzystał jedenaście milionów euro z pierwszej publicznej oferty akcji na totalną renowację wiejskiego zajazdu oraz powołanie do życia sieci modnych bistro pod wspólną nazwą Les Verdunières. Wszyscy dobrze wiedzieli, że podpisał umowę o 10-letniej współpracy z firmą Nestlé, tworząc serię zup i obiadów dla marki szwajcarskiego giganta Findus. Sam kontrakt, jak mówiono, wart był pięć milionów euro rocznie, a dzięki niemu twarz Paula rozpropagowano na billboardach i ekranach telewizyjnych w całej Europie. Później zarobił niewielką fortunę jako konsultant Air France. No i nie zapominajmy o stałym źródle tantiem od producentów obrusów, dżemów, garnków i patelni, sztućców, kryształów, ziół, wina, oliwy, octu, urządzeń kuchennych i czekoladek, bo wszyscy oni chętnie płacili słynnemu szefowi kuchni ogromne sumy w zamian za prawo do wykorzystania jego nazwiska. Tak więc, kiedy Hewitt wysunął irracjonalne przypuszczenie, że imperium Paula było na skraju bankructwa, zaoponowałem: – Nonsens. Paul był wybornym menadżerem, a dokonywane operacje przynosiły mu wysokie zyski. – Przykro mi, Hassanie. Mit Verduna. Nie zostało mu nawet sou. Wiem to z dobrego źródła. Bezceremonialnie wycisnęli Paula do ostatniej kropli. Już od lat zaciągał kredyty, lecz w końcu nie zdołał zbalansować kosztów. Ale, wiesz, jak to jest… żaden z akcjonariuszy nie miał interesu w ujawnieniu, co się działo w spółce. Degradacja w rankingu Gault Millau zabolała, ale wpływy Le Coq d’Or spadały jeszcze szybciej niż miejsce w klasyfikacji. Linie Air France rozważały wymówienie mu funkcji konsultanta. Jak nic, był między młotem a kowadłem, bez końca szukał pieniędzy, aby obsłużyć kredyty, lecz jego imperium chyliło się ku upadkowi. Nie mam co do tego wątpliwości. Utrata gwiazdki Michelin spowodowałaby ostateczny krach. Drżę na samą myśl. Osłupiałem. Odebrało mi mowę. Lecz nagle z kuchni wyłonił się strumień kelnerów i musiałem na nich skupić uwagę. Nieśli proste dania: ostrygi w klarownym bulionie, a chwilę później sałatkę z belgijskiej cykorii z kawałeczkami norweskiej wędzonej jagnięciny i przepiórczymi jajkami. Kątem oka dostrzegłem, jak chef Mafitte się pochylił, aby szepnąć coś do ucha Annie Verdun. Odwróciła się wdzięcznie w jego stronę, śmiejąc się dziewczęco i uniosła dłoń, poprawiając wylakierowaną skorupę włosów. W głowie odżyła scena z przeszłości, wizyta z moją byłą dziewczyną w Maison Dada, w Prowansji. Pod koniec posiłku atrakcyjny szef kuchni Mafitte zbliżył się do naszego stolika, aby rzucić nam: hello. Opalony, stanowił w kuchennej bieli stroju olśniewający widok kulinarnego celebryty. Był obrzydliwie czarujący. W jego obecności przestawałem co*kolwiek znaczyć. Może to naiwna służalczość z mojej strony w jakiś sposób go sprowokowała… Przez cały czas, kiedy omawialiśmy warsztat pracy, chef Mafitte trzymał dłoń pod stołem na kolanie Marie, gdzie ona próbowała heroicznie odpierać niestosowne macanki. Kiedy wreszcie Mafitte opuścił nasz stolik, Marie rzekła, tym swoim paryskim narzeczem, że ów wielki szef kuchni to zwyczajny chaud lapin, co brzmi raczej przypochlebnie. Oznaczało, że uznała go
za niebezpiecznego maniaka seksualnego. Później dowiedziałem się, że miała rację – wilczy apetyt Mafitte’a nie malał, bez znaczenia był wiek czy rodzaj viande. Nagle poczułem niesmak do Anny Verdun. W artystycznej zemście Paula przy jej stoliku było jakieś tchórzostwo i niemoralność. Bardziej tego wieczora niż kiedykolwiek. Gdzie się podziała jej lojalność? Hewitt musiał wyczytać wszystko z mojej twarzy, gdyż znów się ku mnie pochylił. – Żałuj tej biednej kobiety. Musi się jakoś wydostać z finansowego bagna, jakie Paul jej pozostawił. Chodzą słuchy, że Mafitte rozważa zakup Le Coq d’Or – wziąłby cały dobytek – to część jego planu ekspansji w północnej Francji. Umowa z Mafittem z pewnością ocaliłaby to, co tam jeszcze zostało. Kelner zabrał mój talerz po sałatce; wykorzystałem tę przerwę i poprosiłem do siebie szefa kelnerów. Szepnąłem mu do ucha, żeby przekazał Serge’owi w kuchni, że trzeba zwolnić. Nieco za szybko serwował dania. Kiedy znów skupiłem się na debacie przy stole, Hewitt pochylił się ku mnie, rozglądając się dokoła, i uniósł szklaneczkę Testuz Dezaley l’Arbalete, rocznik 1989, w geście pozdrowienia do księcia. – Zgodzisz się, Eryku? Chef Verdun miał kłopoty. Hassan nie chce mi wierzyć. Amerykanie mają niezwykły talent do poniewierania systemów kastowych innych kultur. Le Comte de Nancy Selière, który w normalnych warunkach nie zdzierżyłby tak głupkowatego zagajenia, tym razem po prostu uniósł w odpowiedzi szklankę i rzekł sucho: – Za naszego drogiego, świętej pamięci szefa kuchni Verduna. Niestety, w jego sytuacji można się było spodziewać katastrofy. Gotowany halibut w szampanie został podany z Montrachet Grand Cru, Domaine de la RomanéeConti, rocznik 1976. Omawialiśmy z André Piquotem problemy z personelem. On nie mógł znaleźć właściwego sous chef do kuchni na zimno. Nikogo, komu mógłby zaufać. Ja zaś miałem zgryz z kelnerem, który wydawał się celowo za wolno wykonywać swoje obowiązki, aby – jak podejrzewaliśmy – wymuszać nadgodziny, kosztowne utrapienie restauratorów, od kiedy Francja wprowadziła trzydziestopięciogodzinny tydzień pracy. Potem Hewitt wiódł prym przy stole dzięki opowiastce o czasach, w których razem z Le Comte de Nancy gościli na dwunastodaniowym posiłku w La Page, gastronomicznej świątyni w Genewie. Z gawędy wynikało, że słynna, położona nad Jeziorem Genewskim restauracja była tak surowa, jak kościół kalwinistów w niedzielę, pełna napuszonych kelnerów i podstarzałych par, które już od dawna nie mówiły do siebie per kochanie. – Na sali zupełnie nikt się nie śmiał, no, poza naszym stolikiem. U nas wręcz przeciwnie – wspominał Hewitt. – Tak było, Eryku? Książę odchrząknął. Gdzieś pomiędzy szóstym a siódmym daniem w La Page, Hewitt nabrał chęci na Calvados, jabłkową brandy z Normandii, którą lubił sobie przepłukać podniebienie, lecz kelner z La Page wyniośle odparł, że nie ma takiej opcji. Amerykanin będzie musiał poczekać jeszcze godzinę lub dwie i dopiero po serach, gdzie pasowałaby słodka brandy, może liczyć na to, że kelner z przyjemnością mu poda likier. – Przynieś mu jego Calvados immédiatement albo zdzielę cię w twarz – rzucił Le Comte de Nancy. Spopielały na twarzy kelner zwiał i w rekordowym czasie powrócił z zamówioną brandy. Wszyscy się zaśmiewaliśmy z tej historii. Wszyscy, poza księciem, który, przypomniawszy sobie ów wieczór w Genewie, ponownie się zdenerwował i wymruczał: – Co za impertynencja. Co za niewiarygodna impertynencja. Lecz chociaż się śmiałem, nie był to moment beztroski. Podświadomie wciąż rozmyślałem o tym,
co Hewitt mi powiedział o finansach Paula i okropnych tarapatach, w jakich się znajdował mój przyjaciel, kiedy pognał na skraj falezy. Konstatacja, że nawet jeden z najprężniejszych przedsiębiorców na polu gastronomii nie odniósł sukcesu finansowego, mając trzygwiazdkową restaurację, była zbyt przygnębiająca, aby się weń zagłębiać. – Wszystko w porządku, szefie? – spytała troskliwa Madame Elisabeth, po czym aż podskoczyliśmy, kiedy dodała – do chuja miłego! Wyprostowałem deserową łyżeczkę i widelczyk na stole, powyżej talerza. – Rozmyślałem o Paulu. Ciężko uwierzyć, w jaki się władował bałagan. Skoro mogło to się przydarzyć jemu, może każdemu. – Teraz, szefie, nie pora na zamartwianie się – uciął Le Comte de Nancy. – Verdun zgubił drogę, a nam trzeba z tego wyciągnąć wnioski. Przestał się rozwijać i koniec pieśni. Byłem w Le Coq d’Or sześć miesięcy temu i mówię wam, strawa w najlepszym wypadku była przeciętna. Jadłospis taki sam, jak dziesięć lat temu. Nie zmienił się ani ciut. Pochłonięty budową imperium menadżer przestał zwracać uwagę na to, co się działo w kuchni – źródle jego bogactwa. Kiedy ten cały cyrk rozproszył go zupełnie, przestał dbać o fundamenty interesów. Więc… rzeczywiście, to podziwu godne, że zarządzał wszystkim jako dyrektor kreatywny i finansowy jednocześnie, lecz tak naprawdę każdą z tych dziedzin darzył tylko pseudouwagą. Zarządzał i zarządzał, lecz na niczym się nie skupiał. A każdy biznesmen wam powie, że to właśnie przepis na piękną katastrofę. I musiał za to zapłacić. – Zapewne ma pan rację. – Moi przyjaciele, kiedy osiąga się pewien poziom, niezmiernie trudno jest pozostać nowatorskim, świątek, piątek czy niedziela. Świat dokoła nas bardzo szybko się zmienia, prawda? Więc, choć jest to niezmiernie trudne, kluczem do sukcesu jest ciągłe śledzenie zmian, trzeba iść z duch*em czasu! – podsumował chef Piquot. – Bla, bla, bla. Cliché – parsknął Le Comte de Nancy. Biedny André wyglądał, jakby go ktoś wytarmosił za ucho. Pogarszając sprawę, Madame Elisabeth przyłożyła mu niedorzecznie: – Głupek, kurwa, pierdoli! Hewitt, widząc jak zraniły Piquota te ataki ze skrzydeł, dodał: – Ależ masz rację! Oczywiście, André! Sądzę jednak, że z czasem trzeba zmieniać się w sposób, dzięki któremu odnawia się istotę działalności, jej esencję, a nie ją porzuca. Zmiana dla samej zmiany, bez żadnej kotwicy, to zwykła niezgoda na trendy. Wyprowadzi cię tylko na manowce. – Exactement – dorzucił Le Comte de Nancy. Zwykle będąc outsiderem, walczącym o miejsce przy stole, zajmowanym przez francuskich bywalców, miałem zwyczaj niewychylania się z własnymi opiniami, lecz tej nocy, być może z powodu obciążenia całym tym spektaklem, a być może z racji niedawnego zamieszania, wypaliłem: – Wykańczają mnie te wszystkie ideologie. Ta szkoła czy tamta, ta teoria czy owa. Mam tego wszystkiego dosyć. Obecnie w mojej restauracji gotujemy tylko miejscowe składniki w sosach własnych, bardzo prosto. Mamy tylko jedno kryterium: czy jedzenie jest dobre, czy nie? Świeże? Zadowala? Wszystko inne jest nieistotne. Hewitt spojrzał na mnie osobliwie, jakby mnie widział po raz pierwszy w życiu, lecz mój wybuch chyba wyzwolił Madame Elisabeth z okowów choroby, gdyż dodała tym swoim słodkim głosikiem, tak sprzecznym z wybuchami blasfemii: – Święta racja, Hassanie. Staram się zawsze pamiętać, że miałam łatwiej. Zaczęłam tę rozgrywkę z pierwszego miejsca – wyciągnęła przed siebie obie dłonie ku sali. – Spójrz na nich. Tak łatwo się odurzyć tym całym pozerstwem. Paula uwiodła paryska giełda i wszystkie te wycinki prasowe,
obwołujące go kulinarnym wizjonerem. Mam nadzieję, że przynajmniej zdołał nas koniec końców nauczyć, abyśmy nigdy nie tracili z oczu celu. W tej chwili przyciemniono światła. Po stolikach przemknął szmer oczekiwania. Z tyłu sali ruszyła procesja zapalonych świec, a z nią tuzin młodych kelnerów, unoszących wysoko srebrne tace, wyładowane pieczonymi kuropatwami. Audytorium zawrzało, po czym rozległy się oklaski. Żałobna kuropatwa Paula, jak nazwałem to danie, była gwoździem programu tego wieczoru. Tak donosiły kolejnego dnia gazety. Aż do tego momentu, muszę wyznać, starałem się ukryć strach, zrodzony w obliczu tak wymagającej klienteli, lecz ogólne komentarze, jakie otrzymałem przy moim stoliku, sugerowały, że ryzykowne menu się opłaciło. Największą radość sprawiło mi przypatrywanie się, jak Le Comte de Nancy – który zawsze nazywał rzeczy po imieniu, gdy tylko je zobaczył, z natury nie był zdolny do nieszczerej uwagi – odrywał kawałki chleba z ogromnym entuzjazmem i oddawał się wycieraniu najdrobniejszych plamek sosu. – Kuropatwa jest przepyszna – docenił, machając do mnie kawałkiem chleba. – Chcę ją w menu Le Chien Méchant. – Oui, Monsieur Le Comte. Daniem, które rozsławiło trzydzieści lat temu Paula Verdun, czyniąc go rozpoznawalnym na kulinarnej mapie Francji, była pularda a’la Alexandre Dumas . Paul napełniał wydrążonego kurczaka krojonymi w paski porami i marchewkami, a następnie z chirurgiczną precyzją nacinał skórę ptaka i delikatnie wkładał w nacięcia plastry trufli. Kiedy ptak dochodził w piekarniku, trufle mieszały się z tłuszczem z kurczaka, a ich esencja delikatnie sączyła się przez mięso, tworząc unikatowy, prosty smak. To była sygnatura Paula, danie za książęcą sumę 170 euro, jakie zawsze można było znaleźć w menu Le Coq d’Or. W tę upamiętniającą go noc, chcąc oddać Paulowi cześć, zastosowałem podstawowe techniki z poularde wobec kuropatw, gdyż powszechnie wiedziano, że było to jego ulubione ptactwo łowne. W efekcie otrzymałem niezwykle ostry kawałek drobiu, jak przystało na dziczyznę. Nadziałem ptaki morelami w polewie, w miejsce skrojonych w paski warzyw, a następnie ustroiłem ciemne mięso kuropatw plastrami czarnych trufli, włożonymi w nacięcia. Wyglądały jak ptaki wystrojone na wiktoriański pogrzeb, stąd też ich nazwa żałobna kuropatwa Paula. Oczywiście mój sommelier natychmiast dorzucił koncept, aby połączyć kuropatwę z Côtes du Rhône Cuvée Romaine, rocznik 1996, mocnym czerwonym winem, kojarzonym z psią zadyszką w samym sercu upalnego letniego polowania. Kilku rozpoznawanych krytyków i restauratorów – w tym jeden z moich idoli, chef Rouët – podeszło tego wieczora do naszego stolika, aby pogratulować menu i – w szczególności – mojej interpretacji dania firmowego Paula. Nawet Monsieur Barthot, Le Guide Michelin directeur général, zstąpił z wyżyn Olimpu głównego stołu, uścisnął mi dłoń i powiedział, dość wzniośle: – Doskonale, chef. Doskonale. Po czym ruszył dalej, pomówić z kimś znaczniejszym. W tej chwili wreszcie zrozumiałem, dlaczego Paul urządził tę pośmiertną kolację. Spojrzałem z wdzięcznością na Annę Verdun, lecz wdowa po Paulu z nieco lodowatym uśmieszkiem na twarzy utkwiła nieobecnym wzrokiem gdzieś w dali. Chef Mafitte pochylał się ku niej z lewa z jedną ręką pod stołem. Nie, nie powiem jej, postanowiłem. Ona ma już dość na talerzu. Poza tym… wystarczyło, że ja wiedziałem, dlaczego Paul właśnie tak zaplanował ten wieczór. Ten wieczór wspomnień nie był dla Paula, rozumiecie, ale dla mnie. Przez ten posiłek mój przyjaciel zasygnalizował kulinarnym elitom Francji, że nowy gardien klasycznej kuchni francuskiej
właśnie się wbił na scenę. Wyznaczył mnie spadkobiercą. Myślę, że śmiało mogę rzec, że przed tą nocą byłem anonimową postacią w tłumie kompetentnych i utalentowanych szefów kuchni dwugwiazdkowych restauracji, rozsianych po całej Francji. Od tej nocy jednak pofrunąłem ku pierwszym szeregom. Mój dobry przyjaciel nawet zza grobu dbał, żeby gastronomiczne elity tego kraju zrobiły wreszcie miejsce czterdziestodwuletniemu, urodzonemu za granicą szefowi kuchni, którego osobiście wybrał na strażnika klasycznych założeń francuskiej cuisine de campagne, o którą on i Madame Mallory tak zaciekle walczyli.
45 Giełda.
Rozdział siedemnasty
Z
imą stanęliśmy pod ścianą. Recesja trwała w najlepsze przez najzimniejsze miesiące, a osławione restauracje, takie jak Maxim czy La Tour d’Argent w końcu poddały się zapaści gospodarczej. To był szok – iść wzdłuż Rue Royale i patrzeć na zakryte kartonami witryny Maxim. Od czasów wojny nikt we Francji nie widział czegoś takiego. Rząd ponownie uchylił 19,6% VAT, lecz to nie wystarczyło, podjął kroki za późno; koniec końców żaden z nas nie był odp*rny na nowy klimat gospodarczy. Mnie problemy finansowe przydusiły z wielką mocą pod koniec lutego. Największym problemem była kwestia personelu, który nie chciał odejść. Kiedy do nas przybył, kelner Claude był poukładanym i miłym dla oka chłopcem. Miał doskonałe referencje z Lionu. Spostrzegliśmy, że szybko się uczy, jest energiczny i tak niezawodnie uprzejmy oraz usłużny wobec klientów, że Jacques, mój maître d’hôtel, napisał w pierwszej opinii, że młody kelner dowiódł najwyższej klasy profesjonalizmu. Lecz musicie coś wiedzieć o francuskim prawie pracy: w trakcie wstępnego okresu próbnego moglibyśmy bez większego problemu zwolnić Claude’a, lecz po sześciu miesiącach na liście płac kelner zyskiwał status pełnoetatowego pracownika, a wraz z nim niekończący się szereg pancernych, nienaruszalnych praw. Od tej chwili pozbycie się go stawało się niewymownie trudne i kosztowne. Nasz miesiąc miodowy z Claudem trwał dokładnie do dnia, w którym kończyło się próbne sześć miesięcy. To, co wcześniej zajmowało mu trzydzieści minut – polerowanie srebrnych kandelabrów, dla przykładu – nagle trwało półtorej godziny. Albo i dłużej. Jacques, przewrażliwiony w kwestii sprawiedliwego podziału obowiązków, zimno sugerował Claude’owi, aby się pośpieszył, lecz ten złośliwy, cwany koleś po prostu wzruszał ramionami i zapewniał, że pracuje najszybciej, jak potrafi. Kiedy Claude dostarczył nam po raz pierwszy rozliczenie przepracowanych w takim tempie nadgodzin, Jacques, zwykle opanowany, ułożony elegant, rzucił chłopakowi papiery z powrotem w twarz i nazwał go connard. Lecz chłopak miał nerwy ze stali. Nawet nie drgnął. Podniósł dokumenty z podłogi i spokojnie pozostawił je na biurku Jacquesa, doskonale wiedząc, że prawo chroni go przed kapitalistycznymi wyzyskiwaczami. Claude nie tylko wyliczył nadgodziny co do minuty, lecz dołączył w związku z tym żądanie dodatkowych 6,6 dnia płatnego urlopu jako kompensaty za naruszenie jego prawa do trzydziestopięciogodzinnego tygodnia pracy. A przecież wiadomo, że restauracja funkcjonuje w różnych godzinach, taka już jej natura. Toteż, co wcale mnie nie dziwi, pozostały, ciężko pracujący personel zaczął psioczyć na Claude’a, który wyciągał pieniądze i zmuszał bardziej sumiennych pracowników do usuwania powodowanych przez niego zastojów. W końcu miałem dość tej nieznośnej sytuacji. Mehtab wręczyła mi dane, dotyczące wypłat
Claude’a. W ciągu roku, kiedy go zatrudnialiśmy, Le Chien Méchant wypłaciła mu siedemdziesiąt tysięcy euro pensji oraz trzy razy więcej w postaci różnych ubezpieczeń społecznych i emerytalnych. A restauracja wciąż była mu winna dziesięć tygodni płatnego urlopu. Claude nie był kelnerem, lecz mistrzem przekrętów. Zadzwoniłem do restauratorów z Lionu. Pomówiłem z właścicielami i wreszcie wyznali, że Claude wyprawiał u nich podobne harce. W końcu więc wystawili mu olśniewające referencje, byle tylko zlazł im wreszcie z grzbietu. Obiecałem Jacques’owi, że wyleję gnojka, i tak też uczyniłem. Lecz chłopak powrócił – z przedstawicielem związków zawodowych. o proste, szefie Haji. Wyrzucenie z pracy tego młodego człowieka jest niezgodne z prawem. Mehtab zastosowała wszystkie poetyckie, kwieciste bluzgi w urdu, przeklinając całą linię rodową przedstawiciela związku. Jacques wybuchł francuszczyzną. Uniosłem dłoń i uciszyłem oboje. – Proszę nam to wytłumaczyć, Monsieur LeClerc. Ten człowiek to oszust. Przestępca. Jak może nie stanowić to podstawy do legalnego zwolnienia? Claude wyglądał na totalnie beztroskiego, jak zwykle. Przebiegle nie rzekł ani słowa. Pozwolił przedstawicielowi związku mówić w swoim imieniu. – Pana pomówienia są niesprawiedliwe i bezzasadne – poinformował usłużnie LeClerc, składając dłonie w piramidę i z namysłem zagryzając usta – a może nawet trzeba powiedzieć, że brak na nie jakichkolwiek dowodów. – To nieprawda – wtrącił Jacques – bardzo szczegółowo udokumentowałem, jak Claude celowo ledwo powłóczy nogami przy różnych zadaniach, jak nawet proste sprawy – choćby nakrywanie stołu – zabierają mu czterokrotnie więcej czasu niż pozostałym. – Claude nie należy do najszybszych pracowników, to przyznajemy, lecz nie jest to wystarczająca podstawa, aby go wylać, tym bardziej że to pańska opinia poleca go jako pracownika, który dowiódł najwyższej klasy profesjonalizmu. Non, non, Monsieur Jacques. To nie w porządku, co zrobiliście. Tak wiele czasu poświęcał na wykonywanie zlecanych mu zadań właśnie z powodu tego profesjonalizmu, który wcześniej pan doceniał. Niech mi pan powie, czy kiedykolwiek był pan niezadowolony z jakości jego dokonań, kiedy już ukończył zadanie? Czy praca została wykonana niechlujnie? W jego aktach nie znalazłem żadnej skargi na jakość wykonania, jedynie na ilość czasu, jaką zajmuje mu odpowiednie wykonanie… – Cóż, tak, to prawda… – Więc w świetle prawa moglibyśmy przekonująco dowieść, że działał precyzyjnie, a ponieważ tak bardzo dbał o jakość swojej pracy, zajmowała mu ona więcej czasu niż innym. – Skandal! – wściekł się Jacques, a jego twarz przybrała niebezpieczny odcień buraczków. – Wszyscy doskonale wiemy, co robi Claude i o co mu chodzi. Wymusza na nas okup. Sztucznie rozdmuchuje karty pracy. Monsieur LeClerc, jest pan w zmowie z przestępcą. Nie mogę uwierzyć, że jest pan po jego stronie. Krzepki LeClerc walnął pięścią w stół. – Niech pan to odwoła, Monsieur Jacques! Bezprawnie zwolnił pan Claude’a, a teraz podważa pan moją uczciwość, żeby zataić swoje występki. Cóż, tak się z tego nie wywiniecie. Prawo jest bardzo konkretne w tym przypadku. Musicie ponownie zatrudnić Claude’a immédiatement. Albo, jeśli chcecie go oddalić, musicie z nim wynegocjować stosowną odprawę, bo tak stanowi prawo! Nie wykpicie się jakąś lichą sumką, wręczoną mu wczoraj. Spojrzałem na Mehtab, która wściekle coś liczyła w notesie. – A co, jeśli odmówimy? – spytała.
T
– Wówczas związek będzie zmuszony postawić was przed Conseil de prud’hommes i ukarać za nieprawidłowe zwolnienie, a to będzie horror. Gwarantuję. Upewnimy się, że prasa będzie obecna w tribunal, a wasza restauracja zostanie odpowiednio naświetlona jako wyzyskiwacz. – To pomówienie. – Zwijcie, jak chcecie. Chcemy mieć pewność, że członkowie naszego związku nie są wykorzystywani przez was propriétaire i że wypłacacie im to, do czego są uprawnieni, zgodnie z prawem. Wstałem. – Usłyszałem już dość. Daj im to, czego chcą, Mehtab. – Hassanie! To dwuletnia płaca plus urlopowe. Pozbycie się tego małego wieprza będzie nas kosztować sto dziewięćdziesiąt tysięcy euro! – Nie obchodzi mnie to. Mam dość. Claude psuje krew naszym pracownikom i jeśli go zatrzymamy, długookresowo będzie nas to kosztowało znacznie więcej. Zapłać mu. W końcu znalazł sposób na przekręt wszech czasów. Claude uśmiechał się słodko i, jak sądzę, zamierzał mi właśnie podziękować za szczodre rozstrzygnięcie sprawy, lecz ja zwróciłem się cicho i rozważnie do Monsieur LeClerca: – A teraz zabierz z mojej restauracji tego śmiecia. aul Verdun należał do pierwszych elitarnych szefów kuchni francuskiej, którzy naprawdę zrozumieli, że gospodarka całkowicie odmieni nasz sektor usług i że wielcy restauratorzy Francji, jak pacjenci chorzy na raka, żyli w pożyczonym czasie. Francuskie państwo, tak wszechstronnie mądre, wreszcie sprawiło, że nie byliśmy w stanie przetrwać pogorszenia się koniunktury. Trzydziestopięciogodzinny tydzień pracy; obciążenia płac i z tuzin socjalnych podatków; niezrozumiałe biurokratyczne formularze, wymagające pół tuzina księgowych i prawników do wypełniania. Zasady, restrykcje i dodatkowe koszta, to wszystko tej zimy przywiodło nas na skraj przepaści. Paul, oczywiście, dostrzegł problemy finansowe już, kiedy wychynęły na horyzoncie, znacznie wcześniej niż my wszyscy pozostali. I odpowiedział na ten atak znacznie wcześniej, niż my, stojąc na skraju katastrofy. Ze szczególną uwagą prześledził dzieje francuskich domów mody, które pięćdziesiąt lat wcześniej przeszły podobne trzęsienie ziemi, i dobrze odrobił lekcje: zauważył, na przykład, że wymagająca dużego nakładu pracy haute couture, szczyt piramidy mody, dzięki innowacyjnym projektom budowała reputację marki w świecie, lecz obecnie zbyt mało kobiet mogło sobie pozwolić na zakup tych kosztownych kreacji. Rezultat: wszystkie atelier haute couture straciły pieniądze. To linie ubrań, produkowanych seryjnie, i licencje na perfumy, stojące w tej hierarchii niżej, przynosiły domom mody zyski. Przebiegli impresariowie, jak Bernard Arnault, nadzorujący LVMH[46], efektywnie wykorzystywali serie, aby spieniężyć wartościową reputację, ustanowioną przez nierentowne projekty haute couture, królujące na szczycie finansowego imperium. Paul rozumiał intuicyjnie, że lokal Le Coq d’Or był kulinarnym ekwiwalentem haute couture Christiana Diora, i podobnie rozwinął fundamenty gastronomicznej piramidy, aby zarabiać pieniądze. Sprzedawał licencje, czyli swój wizerunek dosłownie wszystkim, od producentów obrusów po oliwę z oliwek. Pokazał nam, jak to robić, zainspirował przedsiębiorczością całe pokolenie mniej znacznych szefów kuchni, próbujących sztuki budowania gastronomicznych firm w tej trudnej epoce. Dlatego zrozumcie moje zaskoczenie, kiedy wreszcie pojąłem, że sukces Paula to ułuda. Był i bankrutem, i trupem. Wydawało się – nawet, jeśli głośno nikt tego nie przyznawał – że nie ma już miejsca na francuskiej ziemi na haute cuisine, choć wcześniej wydawało nam się to niemożliwe.
P
Lecz jeśli żywiłem jeszcze nadzieję, czepiłem się urojeń i fantazji o własnej restauracji, to odprawa, jaką wypłaciliśmy Claude’owi, ostatecznie zerwała przesłaniający rzeczywistość woal. Bénéfice restauracji za poprzedni rok – czyli zysk netto – wyniósł 87 euro, przy obrocie rzędu 4,2 milionów euro. Rok wcześniej Le Chien Méchant stracił 2000 euro. Teraz, zmuszeni wyciągnąć z kieszeni 190 000 euro dla Claude’a – a takiego wydatku nie planowaliśmy w budżecie – byliśmy skazani na zamknięcie roku z niebagatelną stratą. Sięgnęliśmy dna: aby funkcjonować, co prawda bez zysków, lecz przynajmniej bez strat, musielibyśmy wykorzystywać średnio blisko 93% stolików. A nasz wskaźnik roczny wynosił 82%. Nagle zrozumiałem, jak Paul zaczął się staczać, jego pierwsze zdradliwe kroki, gdy po cichu pożyczał pieniądze, aby dopiąć roczny budżet i pokryć straty: tu trochę, tam trochę, bo przecież następny rok będzie lepszy. Nawet nie mogłem udawać, że nie rozumiem, dokąd zmierza Le Chien Méchant, bo moja siostra zawsze była gotowa mi o tym przypomnieć, czy to w restauracji – gdzie prowadziła rachunkowość – czy to w mieszkaniu, gdzie zamieszkiwała ostatni pokój. Tej nocy po pracy wróciłem do apartamentu na tyłach meczetu Instytutu Muzułmanów. Rzuciłem klucze i telefon na stolik w przedpokoju i poszedłem do kuchni; mój talerz nocnych przekąsek – pełna łyżka każdej z baingan bharta i dum aloo mojej siostry, puree z bakłażana i ziemniaków w jogurcie – wszystko czekało na kuchennym blacie. Lecz Mehtab nie było w łóżku, jak zwykle o tej porze. Siedziała w szlafroku przy dzbanku herbaty. Miała zaczerwienione oczy, a pod nimi wielkie worki z niewyspania. Wstała. Nalała mi szklankę gazowanej wody z lodówki i wręczyła serwetkę. – Muszę ci powiedzieć coś bardzo ważnego – zaczęła. – Niedługo przyjdzie nam sprzedawać bhelpuri w przydrożnym barze. – Mehtab, proszę. Jestem bardzo zmęczony. Nie irytuj mnie przed pójściem do łóżka. Melancholijnie ssała dolną wargę przez kilka minut, choć założyłbym się, że była w bojowym nastroju. Następnie spytała: – A co się stało z tą Isabelle? Dlaczego już nie dzwoni? – Zerwaliśmy. – Ajjjj. Rzuciłeś ją. Jesteś, Hassanie, jak nastolatek. – Mehtab, idę spać. Dobranoc. Oczywiście siostra zalazła mi za skórę. To przytyk, że wkrótce będziemy sprzedawać bhelpuri przy drodze, tak mnie dotknął – wierciłem się więc i przewracałem z boku na bok przez całą noc. Gdzieś w ciemnościach przypomniałem sobie podróż, jaką odbyłem ledwie miesiąc wcześniej do nowej inwestycji pod Paryżem. Jeden z moich dostawców drobiu otworzył fabrykę. Niezmiernie dumny z supernowoczesnego zakładu, zaprosił mnie na oględziny. Zajmowała powierzchnię lotniczego hangaru, pachniała gorącymi piórami i guanem. W przestrzennej hali powitały mnie kurczaki, zlatujące w dół korytem do zagrody, gdzie Afrykańczycy w siatkach na głowie, białych fartuchach i gumowych butach stali w oczekiwaniu. Mężczyźni ci, krzepcy, lecz dziwnie zwinni, chwytali piszczące ptaki za chropowate łapki i rytmicznie je wsuwali, jednego za drugim, łebkami w dół, w uchwyty poruszające się razem z pasem transmisyjnym nad naszymi głowami. Magiczny chodnik sunął wprost ku czarnej klapce w ścianie. Przeciągnięte przez otwór w murze kurczaki – dyndając głową w dół, z walącymi sercami, drżąc jak osika – trafiały do ciemnego, ciepłego i zamkniętego pomieszczenia. Ich zautomatyzowaną podróż oświetlał łagodny blask kojącej, fioletowej świetlówki. Ptaki natychmiast się uspokajały, rozdzierające trzepotanie skrzydeł przechodziło nagle w ciche gdaknięcia, to tu, to tam. A pas wciąż zmierzał – płynnie i nieubłaganie – w górę, ku następnej klapce. A kiedy skręcał za róg, dyndające
łepki wyciszonego ptactwa ocierały się o niewinnie wyglądający drut. Wstrząs elektryczny prosto w czerep natychmiast je ogłupiał. Kolejny drut, i jeszcze jeden, aż docierały do ostatniej klapki. Oszołomione, nie dostrzegały wirującego ostrza, podobnego elektrycznemu otwieraczowi do konserw, które zbliżało się, aby poderżnąć im gardło. Nie słyszały, jak tryskająca krew uderza o stalowe ścianki. Nie dany im był widok pochylającego się nad nimi rzeźnika, uzbrojonej w stal dłoni, gotowego do ciosu noża, dożynającego niezbyt fachowo otwarte gardło innego kurczaka, tac we krwi, wypełniających się kapiącą cieczą. A ja to widziałem. I widziałem, jak martwe już ptaki kontynuowały zautomatyzowaną podróż do podłużnych metalowych skrzynek, gdzie przeciągano je przez wrzątek, aby poluzować pióra, a potem na rolkach odzierano je z pokrycia. Wyłaniały się różowe i nagie, przed rzędem mężczyzn i kobiet, usadzonych na stanowiskach, gotowych je poćwiartować, zapakować i rozesłać. Ta właśnie wizja nawiedziła mnie w nerwowym stanie, między snem a jawą, i w znacznym stopniu złagodziła wewnętrzny niepokój. Procesja kurczaków, wiedzionych na rzeź, przypomniała mi, że w życiu często nie możemy dostrzec, co nas czeka za rogiem. Zdarzają się chwile, kiedy nie widać ścieżki, lecz my musimy dzielnie trzymać nerwy na wodzy, rezolutnie stawiać nogę za nogą, na oślep wędrując w ciemnościach. Tuż przed zapadnięciem w sen przypomniałem sobie jedno z ulubionych powiedzonek wujka Mayura. Często je powtarzał, kiedy szliśmy dłoń w dłoń przez slumsy Mumbaju, gdy byłem jeszcze małym chłopakiem. – Hassanie, to Allah daje i odbiera – lubił tak do mnie mówić, z uśmiechem potrząsając głową – wystarczy poczekać, jego wola zawsze ujawnia się we właściwym czasie. tak wreszcie doszedłem do ostatniego ważnego wydarzenia tego osobliwego okresu. Po odejściu Claude’a, Jacques i ja szukaliśmy jego następcy. Przesłuchaliśmy nawet nie wiem, jak wielu, kandydatów – Walijkę z kolczykiem w nosie; poważnego Turka, który wyglądał obiecująco, lecz bardzo słabo mówił po francusku; Francuza z Tuluzy, co na papierze prezentował się świetnie, lecz dowiedzieliśmy się, sprawdzając jego życiorys, że podczas studenckich zamieszek trzykrotnie go aresztowano za spalenie samochodów. W końcu zatrudniliśmy przyrodniego brata Abdula, jednego z naszych najlepszych kelnerów, który przyrzekł, że osobiście będzie czuwał nad młodszym rodzeństwem. Kiedy wreszcie męczący proces dobiegał końca, u schyłku popołudnia Jacques wstawił łepetynę do mojego biura i oznajmił, że na dole czeka chef i chce się ze mną osobiście zobaczyć. Podniosłem głowę znad sterty przeglądanych zamówień. – A to co znowu? Wiesz doskonale, że nie jest nam potrzebny kolejny chef. – Mówi, że z panem pracowała. – Gdzie? – Le Saule Pleureur. Już od dawna nie słyszałem tej nazwy. Słowa te w ustach Jacquesa były jak smagnięcie pioruna. Serce zaczęło mi walić. – Przyślij ją na górę. Nie waham się przyznać, że pogrążony w szczególnym stanie psychicznym, dziwnie przerażony, niemal oczekiwałem w moich drzwiach Madame Mallory. Lecz oczywiście nie była to staruszka. – Margaret! Co za cudowna niespodzianka! Stała, wahając się, oparta o framugę drzwi biura. Nieśmiała i zamknięta w sobie, zawsze taka była. Czekała, aż zaproszę ją do środka. Natychmiast wyszedłem zza biurka, uściskaliśmy się
I
i wycałowaliśmy, po czym łagodnie wprowadziłem za rękę dawną towarzyszkę kuchennych zmagań i kochankę na środek pokoju. – Okropnie przepraszam, że tak na ciebie napadam, Hassanie. Należało zadzwonić. – Nonsens. Jesteśmy dobrymi przyjaciółmi. Chodź tu. Usiądź… Co porabiasz w Paryżu? Margaret Bonnier, w harcerskiej sukience i kardiganie, z torbą Kelly z cielęcej skóry na ramieniu, nerwowo bawiła się zawieszonym na szyi krzyżykiem. Podnosiła go do ust, podobnie jak czyniła to wiele lat temu, kiedy nas terroryzowała Madame Mallory. Oczywiście, była już bardziej przy kości; włosy ufarbowała na blond. Lecz mimo wieku zdołała zachować łagodność, mimo upływu czasu wciąż miałem przed sobą dobrą przyjaciółkę. – Szukam pracy. – W Paryżu? – Wyszłam za mąż. Za mechanika, Ernesta Borchauda. Pamiętasz go? – No pewnie. Mój brat Umar miał świra na punkcie samochodów. Całymi dniami ślęczał z Ernestem nad silnikami, robiąc przy nich jakieś nie-wiadomo-co. Uśmiechnęła się. – Teraz Ernest jest właścicielem salonu Mercedesa i Fiata. Mamy dwójkę dzieci. Chłopaka i dziewczynkę. Dziewczynka, Chantal, ma osiem lat. Alan dopiero sześć. – To wspaniale. Gratuluję. – Ernest i ja się rozwiedliśmy. Podpisaliśmy dokumenty dwa miesiące temu. – Och – dorzuciłem szybko – przykro mi. – A ja z dziećmi przeprowadziłam się do Paryża. Mam tu siostrę. Wszyscy potrzebowaliśmy odmiany. – Tak, rozumiem. Spojrzała na mnie ze spokojem. – Być może powinnam to zrobić już dawno temu. Przeprowadzić się do Paryża. Nie odpowiedziałem. – Oczywiście to miasto jest bardzo kosztowne. – Owszem, jest. Margaret przez chwilę wyglądała przez okno, zbierając się w sobie, wreszcie znów odwróciła głowę i spojrzała prosto na mnie. – Wybacz, że jestem tak zuchwała – rzekła tak rozbitym głosem, bez wiary w siebie, że wyszedł z tego szept – ale… nie potrzebujesz może sous chef? Przyjmę każde stanowisko. Kuchnię na ciepło, na zimno; desery. – Nie. Obawiam się, że nie. Przykro mi. Nie zdołam utrzymać kolejnego pracownika. – Och... Margaret w panice rozejrzała się po biurze, próbując sobie wyobrazić, co należy teraz zrobić. Zauważyłem jej spięte, skulone ramiona pod sukienką. Lecz nagle się rozluźniła, jakby godząc się z porażką. Wstała, aby się pożegnać, dla równowagi ściskając swoją torbę Kelly. Uśmiechała się, choć jej usta lekko drżały. – Przepraszam, że cię kłopotałam, Hassanie. Mam nadzieję, że nie masz mi tego za złe. Ale widzisz, jesteś jedynym restauratorem, jakiego znam w Paryżu. Sama nie wiem, do kogo jeszcze mogłabym… – Usiądź. Spojrzała na mnie jak wystraszona dziewczynka. Krzyżyk sterczał jej z ust. Wskazałem jej krzesło:
– Nooo? Margaret na powrót zatonęła w siedzisku. Podniosłem słuchawkę i zadzwoniłem do szefa kuchni Piquota. – Bonjour, André… Hassan ici… Powiedz mi, czy już znalazłeś kandydata do tej kuchni na zimno?... Nie sprawdził się… Tak, tak. Wiem. Okropne, jak oni dziś funkcjonują. Wielkie primadonny… Ale wiesz, to świetnie, że gość się nie sprawdził, bo mam dla ciebie doskonałą kandydatkę… Tak, tak. O nic się nie martw. Pracowałem z nią w Le Saule Pleureur. Sous chef pierwsza klasa. Sumienna. Bardzo doświadczona. Mówię ci, przyjacielu, jeszcze mi podziękujesz… Nie, nie sądzę. Dopiero co się przeprowadziła do Paryża… Przyślę ją do ciebie. Kiedy odłożyłem słuchawkę, odkryłem – ku swojemu przerażeniu – że Margaret się nie ucieszyła, że znalazłem jej pracę w Montparnasse. Chlipała w chusteczkę, niezdolna wykrztusić ani słowa. Nie wiedziałem, co robić, gdzie uciec wzrokiem. Całe biuro wypełniało jej łkanie. I wtedy, wciąż roztrzęsiona od emocji, z opuszczoną głową, Margaret wyciągnęła lewą dłoń nad stolikiem. Palce na oślep szukały w powietrzu dotyku. I to było najlepsze, co w tym momencie mogła zrobić. Zrozumiałem, jak wiele musiała przejść. Wyciągnąłem ku niej prawą dłoń i w ciszy spotkaliśmy się w pół drogi.
46 Louis Vuitton Moët Hennessy.
Rozdział osiemnasty
N
iemrawe marcowe słońce wycofało się za orynnowane dachy miasta. O tej porze restauracja zamierała ponuro w tym dziwnym półzmierzchu między popołudniowymi harcami a nocnym występem. Personel wracał, wyczerpany i rozleniwiony po dwugodzinnej przerwie, niepewny, czy jeszcze raz zgrają swą orkiestrę na nocne przedstawienie. Sama jadalnia, jeszcze parę godzin temu tak pięknie ożywiona blaskiem, teraz wydawała się wyeksploatowana w tym stęchłym półmroku, jaki pozostał po lunchu. Trudno było nie poddać się przygnębieniu. Późna zima dygotała zwojami aksamitnej draperii; bochenek chleba, jak martwy żuk, leżał na krześle na plecach. Jak zwykle byłem w kuchni, szkląc cebulę i czosnek na patelni. Zapadłem w trans, jaki zwykle mnie ogarniał, kiedy gotowałem. Lecz z jakiegoś powodu tego zasępionego marcowego wieczora nie poddałem mu się kompletnie, lecz balansowałem na granicy, w połowie drogi między tu a tam, tak jakbym wiedział, że wydarzy się coś przełomowego. Przez kuchenne wahadłowe drzwi – kiedy tak potrząsałem strzelającą patelnią – słyszałem, jak wracają kelnerzy. Stąpali ciężko w korytarzu. Brzęczał hoover. Ktoś walił w ekspres do kawy, pewnie energiczny uczeń próbował doczyścić stare osady, obtłukując je. Kawałek po kawałku, w zimną przestrzeń, jaką jeszcze przed chwilą stanowiła restauracja, powracał łoskot i procedury. Ostrzono noże, z furkotem rozkładano obrusy. Gdzieś z wyższego piętra dobiegał zjadliwy dźwięk drukarki księgowych, przesuwającej tusz w tę i we w tę. Wszelki poblask już dawno znikł. Przez otwór na listy wpadła popołudniówka France Soir. Niezdarnie osunęła się na matę. Mimo epoki powszechnej cyfryzacji, Jacques nie zarzucił starego rytuału czytania druku. Uparcie przy nim obstawał. Zawsze podnosił gazetę i zabierał ją do stolika na tyłach, gdzie przed obsługą wieczornych gości jego personel zasiadał na szybki obiad z grillowanych andouillettes. Ze zdobyczą pod pachą Jacques zajął miejsce wśród innych. Poczęstował się porcją mięsa z ryżem i sałatką z pomidorów, po czym zaczytał się w artykułach, jedząc. Lecz nagle z głębi gardła Jacquesa dobyło się dziwne rzężenie. Gwałtownie upuścił widelec. Zanim inni się zorientowali, co się wydarzyło, skoczył na równe nogi, wypadł przez drzwi i pognał przez jadalnię. A te łajdaki, za najciekawszą rzecz w świecie mając dobrą walkę, skoczyły za nim, licząc na widowisko, które chcieli obejrzeć w pierwszym rzędzie. Tak pojawili się w kuchni: zdyszani, mocno podnieceni, wpadali przez rozkołysane na zawiasach drzwi. Staliśmy przy blatach, spokojnie łuskaliśmy groszek i kroiliśmy szalotkę w kostkę czy przycinaliśmy słoninkę. Zastygliśmy w pół ruchu i czujnie rozejrzeliśmy się po sobie. Jacques młócił powietrze wieczorną gazetą i wrzeszczał. Pomyślałem, o nie, do diabła, nie znowu – jako że poprzedniej nocy Jacques i Serge prawie się
pobili, winiąc się wzajemnie o schrzanione zamówienie. Kątem oka dostrzegłem, że Serge chwycił barani udziec jak pałkę, gotów przywalić Jacquesowi czy każdemu innemu z personelu jadalni, kto byłby wystarczająco głupi, aby go sprowokować. Byłem, nie waham się przyznać, całkowicie wyczerpany, goniłem resztką sił. Nie zniósłbym kolejnej zażartej konfrontacji między członkami mojego personelu. – Maître! Maître! Jacques oskarżycielsko wycelował we mnie zrolowaną gazetę. – Trzecia gwiazdka! Michelin właśnie nam przyznał trzecią gwiazdkę! Gdy pierwsze okrzyki podniecenia ucichły, personel zebrał się dokoła mnie i bloku rzeźniczego, akcentując niemal każdą sylabę, kiedy czytałem na głos artykuł z pięciu akapitów. Cały dotyczył tego, kto awansował w hierarchii, a kto został zdegradowany. I wreszcie tam była – połówka zdania – informująca le tout Paris, że Le Chien Méchant należał do jedynych dwóch firm w całej Francji, które zostały wyniesione do trzech gwiazdek. Byłem ogłuszony, sparaliżowany, a wokół mnie szalały emocje, jak w dniu zdobycia Bastylii. Pracownicy walili w garnki, wydzierali się i skakali dokoła palników, Jacques i Serge padli sobie w objęcia, prawie jak kochankowie spleceni w miłosnej pieszczocie. Były łzy i klepanie po plecach, i ryczenie ze śmiechu, a wszystko to przy kolejnych i wciąż jeszcze kolejnych najszczerszych, prosto z serca płynących uściskach dłoni. A o czym ja wtedy myślałem? Nie umiem wam powiedzieć. Nie jestem w stanie. Emocje gotowały się we mnie. Wymieszane. Słodko-gorzkie, no wiecie. Podekscytowany personel ustawił się w kolejce – czarne stroje obsługi jadalni i białe kuchennych pracowników, jak rząd szachowych figur. Każdy chciał mi osobiście pogratulować. Lecz kiedy im dziękowałem, brakowało mi ciepła. Nie byłem wylewny. Mogło się nawet wydawać, że nie dbam o to wszystko, jakbym obserwował z oddali całą tę ujawnioną nagle radość. Lecz weźcie to pod uwagę: tylko dwadzieścia osiem restauracji w całej Francji miało trzy gwiazdki, a moja podróż do tego świata była tak długa i mozolna, że naprawdę nie mogłem uwierzyć, że wreszcie jestem na miejscu. A przynajmniej nie mogłem uwierzyć tak po prostu, na podstawie połówki zdania w wieczornym wydaniu masowej gazety. Suzanne stała niemal na końcu kolejki i chyba czytała mi w myślach, gdyż nagle spytała: – A co, jeśli dziennikarz coś przekręcił? – Merde! – wrzasnął Serge przez całą kuchnię, wściekle odgrażając się jej drewnianą łychą. – O co ci chodzi, Suzanne? Zawsze masz coś przykrego do powiedzenia. – To nieprawda! Na szczęście w tej chwili naszą uwagę odwróciła Maxine, schodząca z biur na górze. Załamywała dłonie, informując mnie, że Monsieur Barthot, directeur général Le Guide Michelin jest na linii. Nalega, że musi pilnie porozmawiać. Serce waliło mi nieznośnie, kiedy piąłem się po krętych schodach, pokonując po dwa schodki. W uszach dzwoniły mi okrzyki personelu, życzącego mi powodzenia. W końcu zniknąłem w wieżyczce. Wziąłem głęboki oddech i odebrałem telefon. Po zwyczajowych udawanych uprzejmościach, Barthot zapytał: – Czy pan czytał wieczorne wydanie gazety? Poinformowałem go, że a i owszem, po czym zapytałem wprost, czy to prawda, że otrzymaliśmy trzecią gwiazdkę. – Przeklęte gazety – odrzekł wreszcie – tak, to prawda. Gratulacje są jak najbardziej na miejscu.
I dopiero wtedy dopuściłem do siebie tę wiadomość, ogrom tego wszystkiego. Przeznaczenie wreszcie postanowiło złożyć mi ukłon. Monsieur Barthot rozwodził się nad proceduralnymi zagadnieniami, usiłując mówić potoczyście i uroczyście. Wydawało się, że jestem oczekiwanym gościem na kolacji podczas rozdania nagród w Cannes. – Wie pan, szefie – rzekł – jest pan pierwszym imigrantem w historii, który zdobył trzecią gwiazdkę we Francji. To naprawdę zaszczyt. – Tak, tak – odpowiedziałem – naprawdę się z tym zgadzam. Wielki zaszczyt. – Wie pan, musiałem o pana powalczyć. Nie wszyscy moi koledzy uważali, że szef kuchni o, jak by to ująć, egzotycznych korzeniach ma odpowiednie wyczucie klasycznej kuchni francuskiej. To dla nas coś całkiem nowego. Mais c’est la vie. Świat się zmienia. Przewodnik musi się zmieniać również. Kłamał, oczywiście. Nie wiedziałem, co temu szachrajowi odpowiedzieć. To nie Barthot był orędownikiem mojej sprawy; tyle wiedziałem; on ostatni zagłosowałby na mnie. To bezwzględne, niezależne raporty inspektorów, wypełniane po wizytach incognito w restauracjach, dyskutowane na poziomie komisji dwa razy do roku, to bez wątpienia one sprezentowały mi ten dzień. Obiektywne do ostatniej literki, opisywały dokładnie to, czego doświadczyli. – Monsieur Barthot – odezwałem się wreszcie – jeszcze raz bardzo dziękuję panu, inspektorom i komisji. Lecz proszę mi wybaczyć, muszę już iść. Zostało mniej niż dwie godziny do otwarcia restauracji. Na pewno pan to rozumie.
Rozdział dziewiętnasty
M
agiczną noc pod koniec marca, kiedy zdobyłem trzecią gwiazdkę, zwieńczyła wspólna biesiada. Pozwalaliśmy sobie na smakowe wolty, skłaniając się ku lekkim i słodkim, rozpływającym się, pysznym pistacjowym magdalenkom i anyżkowym clafoutis oraz mojemu słynnemu gorzko-czereśniowemu sorbetowi. W końcu pora była kończyć. Jeszcze tylko soufflé czy dwie w piekarniku, jeszcze tylko szefowa ciast Suzanne ciężko pracowała na tyłach, coś przenosząc. Podszedłem do jej stanowiska i ramię w ramię nakładaliśmy łyżeczkami kompot Beaujolais w kopułki kruchego ciasta, dopiero co wyjętego z piekarnika. Porcyjka mascarpone zwieńczyła tarte au vin. Kuchnię przepełniało ciepło, wciąż emanowała nastrojem wielkiej wygranej. Lecz wreszcie nastała noc i piekarniki Le Chien Méchant stopniowo zamierały, jeden za drugim. Goście na zewnątrz uderzali płóciennymi chustkami o boki talerzy, wciągając białą flagę. Widziałem z mojego przeszklonego portyku ich nogi, powyciągane pod stolikami pod najdziwniejszymi kątami, a ich torsy zapadały się nad blatami stolików jak mięsne soufflé. Jacques i inni pracownicy wciąż wrzeli i hałasowali, lecz już nie tak gwałtownie. Zaczęło się żmudne odliczanie do zamknięcia. Zbieranie poplamionych sosem tac, spryskanych winem kryształów, okruszków bułeczek ze stołów; nadeszły ożywcze kawy i baletowe czwóreczki; coś na lepsze trawienie w ciętym krysztale i dobre cygaro Havana, wyjmowane ostrożnie z kieszonki podnóżka. – Jean-Pierre – zawołałem, zdejmując marynarkę – przynieś mi czystą w bieli. ierwsza dostrzegła mnie para z Australii, siedząca w kącie, zwanym przez nas Syberią. Obserwowali, jak wchodzę przez zawieszone drzwi, lecz nie byli pewni. Kiedy ruszyłem w głąb, do kolejnego salonu, restaurację omiótł szmer półszeptów. Jacques uniósł głowę znad księgi i podszedł, aby mnie powitać. Le Comte de Nancy znajdował się przy swoim zwyczajowym stoliku, w głębi, po prawej stronie restauracji. Gościł dwóch starszych partnerów z Lazard Frères. Uniósł dłoń z plamkami wątrobianymi w geście pozdrowienia i wstał z ogromnym wysiłkiem. Zanim się zorientowałem, mer Paryża i jego goście wstali również, i Christian Lacroix, projektant mody i ten wielki hollywoodzki aktor Johnny D., nieśmiało ukryty w jednej z budek z córką. Poruszenie w jadalniach wywabiło z kuchni Serge’a i pozostałych. Stanęli na końcu salonu, chętnie przyłączając się do aplauzu. Oklaski, na równi od gości i personelu, były ogłuszające. Gratulowali mi wyniesienia na najwyższe szczeble francuskiej haute cuisine. Wielka rzecz, mówię wam. Wielka rzecz. Tamta chwila, mówię wam, tamta chwila to ukoronowanie całego mojego życia. Te znane
P
i szanowane osoby na stojąco, moi camarades de cuisine, wszyscy okazywali mi szacunek. Pamiętam, że pomyślałem sobie: Hmmm. Tak już lepiej. Mógł-bym się do tego przyzwyczaić. Stałem na środku restauracji, chłonąc to wszystko, dziękując im skinieniem głowy, dopóki nie podziękowałem każdemu z osobna na sali. I mówię wam, kiedy się przyglądałem tym dobrym ludziom – czerwonym na twarzy, pełnym mojego jedzenia – wyczułem nagle wyniosłą obecność mojego ojca u boku. Promieniał dumą. Wyobraziłem sobie, jak mówi: – Hassanie… Hassanie, rozwaliłeś ich całkiem. Zuch chłopak. axine zeszła na dół po schodach, aby powiedzieć dobranoc. – To niewiarygodne, szefie – aż się zarumieniła z podniecenia. – Tego wieczora przyjęliśmy siedemset rezerwacji. E-maile nas zalewają, telefony nie przestają dzwonić. Teraz pora na Amerykanów, bo wieści szerzą się już w Internecie. Mamy komplet do kwietnia przyszłego roku. W takim tempie do końca miesiąca będziemy mieli listę oczekujących na najbliższe dwa lata. Spójrz tu. Masz pilne wiadomości z Lufthansy, Tyson Food i Unilevera. Pewnie wydzwaniają z propozycjami umów, non? Co, szefie? Skąd ten smutek? Strać gwiazdkę Michelin, a wartość twojego interesu spadnie o 30%, lecz zyskaj gwiazdkę, a wzrośnie o 40%. Liońskie towarzystwo ubezpieczeniowe, sprzedające restauratorom, zagrożonym utratą miejsca w rankingach, polisy chroniące przed utratą zysków, dowiodło tego faktu dzięki badaniom aktuarialnym. – Ach, Maxine, jestem smutny, ponieważ rozmyślam o Paulu Verdunie. Mój przyjaciel nie zdołał ocalić siebie, lecz ocalił mnie. Młoda kobieta zarzuciła mi ramiona na szyję i szepnęła: – Przyjdź do mnie później na kawę. Będę czekała. – Dziękuję za propozycję. Bardzo kusząca. Ale nie dziś. Pożegnałem się z dwoma kelnerami i Sergem. On wyszedł tego wieczoru ostatni. Kiedy znów się wycałowaliśmy i jeszcze raz sobie wzajemnie pogratulowaliśmy, i jeszcze kilka razy poklepał mnie po plecach, i… poszedł. Wreszcie mogłem pozamykać drzwi, wreszcie sam. Było po wszystkim. Moja wyjątkowa noc minęła, na zawsze przeszła do historii. Z tym ostatecznym, suchym trzaskiem bolca, zaskakującego w drzwiach na tyłach, zacząłem się osuwać z niebotycznych, odurzających wysokości wielkiego nocnego przedstawienia w codzienność. Zaatakowało mnie przygnębienie, ta znajoma depresja, jaką mógłby zrozumieć tylko tenor schodzący w triumfie ze sceny La Scali. Lecz właśnie tak się poczułem teraz w kuchni. – Tant pis – jak mawiał Serge. Trudno. Musimy przyjąć, co złe, razem z tym, co dobre. Upewniłem się, że dobrze zablokowano okna, a spiżarnię zamknięto na kłódkę. Wszedłem po schodach, sprawdzić, czy wszystkie komputery i światła są wyłączone. Zabrałem telefon i klucze na kółku ze stolika, po czym znów ruszyłem na dół. Światła jadalni – wyłączone. Jeszcze jedno spojrzenie na restaurację. W ulotnym poblasku gwiazd, rozpraszającym nocny mrok, białe obrusy z Madagaskaru roztaczały lekką poświatę. Alarm – aktywowany. Zamknąłem frontowe drzwi. Bluszcz, oplatający gont i szczekającego, restauracyjnego buldoga, ociekał wieczorną mżawką. Już nie zamarzała. Pierwszy raz w tym roku poczułem kojącą moc rodzącej się wiosny, nadciągającej ku mnie przez mrok. Ot, pierwsze symptomy, lecz czułem je wyraźnie. Jak co noc, spojrzałem na Rue Valette, w kierunku szczytu wzgórza. To był mój ulubiony widok, najukochańszy w całym Paryżu. To niespokojne, nieutulone, wiecznie niezaspokojone miasto kochanków zawsze tętniło życiem:
M
zakochana para w średnim wieku, ramię w ramię nadchodziła Rue Valette, a student medycyny z Sorbony z hukiem silnika pognał na wzgórze, w przeciwnym kierunku, czerwonym kawasaki. Myślę, że oni też to czuli, nadchodziła wiosna. Zadowolony, pieszo ruszyłem do domu przez ciemne chodniki Quartier Latin, do mieszkania na tyłach meczetu Instytutu Muzułmanów. Nie był to długi spacer. Minąłem Place de la Contrescarpe i rzędy tanich, północnoafrykańskich restauracji przy wąskiej Rue Mouffetard. Kilka witryn od strony ulicy niesamowicie rozświetlały tłuste tusze souvlaki, zawieszone pod czerwonymi lampami. Lecz gdzieś tam dalej, przy opadającej Rue Mouffetard, nagle się zatrzymałem. Najpierw nie byłem do końca pewien, nie całkiem ufałem zmysłom. Znów pociągnąłem nosem. Wciągnąłem wilgotne, nocne powietrze. Czy to możliwe? A jednak, to prawda. Aromat mojego dzieciństwa, nie do pomylenia. Brukowaną uliczką płynął ku mnie i witał mnie radośnie zapach machli ka salan, ryby w curry, jaką znałem z domu, z całkiem innej epoki. Poddałem się bezradnie. Podążyłem ciemnymi przejściami, przyciągany tym hipnotyzującym zapachem curry, aż do wąskiej sklepowej witryny na końcu uliczki. Tak znalazłem, wciśniętą pomiędzy dwie podejrzane algierskie restauracje, Madras – dopiero co otwartą, lecz oczywiście nie o tej porze. Lampa uliczna bzyczała mi nad głową. Zasłoniłem dłonią oczy, żeby odciąć się od jej blasku i zajrzałem przez witrynę restauracji. Jadalnia była upstrzona kilkunastoma prostymi, drewnianymi stolikami, krytymi papierowymi obrusami, gotowa na kolejny dzień. Czarno-białe fotografie z Indii – ludzie w wodzie, fabryki tkackie i zatłoczone pociągi na stacji – prosto oprawione, wisiały na jasnożółtych ścianach. Światła w restauracji wyłączono, lecz z tyłu, od zaplecza przebijał ostry poblask świetlówek. Dzięki nim dostrzegłem długi korytarz, wiodący do kuchni. Kociołek z rybną potrawką bulgotał na palniku – specjalne danie następnego dnia. Przed kuchenką, w wąskim, czarnym przejściu, w koszulce i fartuchu siedział na trójnożnym stołeczku samotny szef kuchni. Głowa zwisała z wyczerpania nad miską aromatycznej ryby curry. Uniosłem w geście porozumienia dłoń, ciepłą i płaską jak chapati, przyłożyłem ją do szyby. Wypełnił mnie ból, który ranił, niemal niszczył. Poczucie straty i tęsknoty, za Mamą i Indiami. Za ukochanym, hałaśliwym Papą. Za Madame Mallory, moją nauczycielką i za rodziną, której nigdy nie miałem, bo marzenia o niej poświęciłem na ołtarzu mej ambicji. Za świętej pamięci przyjacielem Paulem Verdun. Za ukochaną babcią Ammi i jej smakowitymi perełkami. Zatęskniłem za tym wszystkim tej nocy, świadom, że właściwie tęskniłem tak dzień w dzień. Lecz wtedy, nie wiem właściwie, dlaczego, kiedy stałem przed maleńką hinduską restauracją, tonąc w niezwykle intensywnej nostalgii, przypomniałem sobie, co pewnego wiosennego poranka powiedziała mi Madame Mallory. Musiał być to jeden z ostatnich dni, spędzonych w jej restauracji. Znajdowaliśmy się w jej prywatnych pokojach na ostatnim piętrze Le Saule Pleureur. Otuliła ramiona szalem i sączyła herbatę, siedząc w swoim ulubionym fotelu bergère. Obserwowała gołębie, kłócące się za oknem na wierzbie. Przycupnąłem naprzeciwko niej, pochłonięty studiowaniem De Re Coquinaria. Notowałem różne rzeczy w oprawionym w skórę notesie, który po dziś towarzyszy mi wszędzie. Madame Mallory odstawiła filiżankę na spodeczek, celowo nieco grzechocząc, więc spojrzałem na nią. – Kiedy stąd wyjedziesz – skonstatowała kwaśno – prawdopodobnie zapomnisz większość rzeczy, których cię uczyłam. I nic na to nie poradzę. O ile w ogóle zostanie ci co*kolwiek w głowie, chciałabym, aby to była maleńka rada, jaką dał mi ojciec, powtarzając za słynnym, choć niezmiernie trudnym pisarzem, który właśnie opuścił nasz rodzinny hotel. Gertrude – rzekł – nie zapomnij nigdy, snob to osoba, której kompletnie brakuje dobrego smaku . No, ja zapomniałam o tej doskonałej radzie,
ale wierzę, że ty nie będziesz tak lekkomyślny. Mallory pociągnęła kolejny łyk herbaty, po czym zaczęła się we mnie wpatrywać. Jej oczy, mimo wieku, były przenikliwie błękitne, przeszywające, błyszczące. – Żaden ze mnie mówca, ale chciałabym ci coś powiedzieć. Że gdzieś w życiu zgubiłam drogę. Wierzę, że zesłano mi ciebie, może przysłał cię mój ukochany ojciec, abym została przywrócona temu światu. I za to ci dziękuję. Pozwoliłeś mi zrozumieć, że dobry smak to nie z urodzenia dany snobom przywilej, ale dar od boga, który czasem można odnaleźć w całkiem nieprawdopodobnych miejscach i w osobach, niepodejrzewanych o taki potencjał. Wpatrywałem się w spracowanego właściciela restauracyjki Madras, obejmującego miskę prostej, lecz przepysznej rybnej zupy pod koniec długiego dnia. I nagle zrozumiałem, co powiem tamtemu niemożliwemu bufonowi, kiedy następnym razem rzuci mi w twarz, że powinienem być zaszczycony, bo jestem pierwszym cudzoziemcem, który wdarł się do elit francuskiej kuchni. Przekazałbym mu komentarz Mallory o paryskich snobach. Może dam mu dłuższą chwilę, aby przesłanie dotarło, a potem pochylę się ku niemu i – może nawet leciutko plując – dorzucę krnąbrnie: – Naaaaa? I co myślim? Pobliski kościół wybił godzinę pierwszą, przyciągając moją uwagę. Kolejnego dnia obowiązki nie będą czekały, więc po raz ostatni spojrzałem z tęsknotą na Madras, po czym bez dalszych ceregieli odwróciłem się na pięcie i ruszyłem Rue Mouffetard, pozostawiając za sobą obezwładniający zapach machli ka salan, zapachowy ślad tego, kim byłem, szybko wsiąkający w paryską noc.
Rozdział dwudziesty
H
assanie, czy to ty? Z kuchni w nadbudówce dobiegał brzęk obmywanych w zlewie naczyń.
– Tak. – Wspaniale! Trzy gwiazdki! Mehtab miała tego dnia starannie ułożone włosy. Wyszła na korytarz z obrysowanymi czernią oczami, całkiem jak jej matka, w najlepszym jedwabnym salwar kameez. Uśmiechnęła się do mnie i rozłożyła ramiona. – Całkiem nieźle, naaaa? – rzuciłem w żargonie z dzieciństwa. – Och, tak jestem dumna. Chciałabym, aby Mama i Papa tu byli. Myślim, że będę płakać. Lecz wcale nie wyglądała, jakby się miała rozkleić. Właściwie, zamiast tego mocno mnie uszczypnęła. – Auć! – zawołałem oburzony. Złote obręcze na jej ramieniu zadzwoniły głośno, kiedy groziła mi palcem. – Ty śmierdzielu! Czego ty do mnie nie dzwonić i nie mówić mnie? Czego mi głowę zawracać sąsiady? Mam słyszeć od nieznajomych? – Aaaaaa, Mehtab. No, chciałemż, wiesz, przeca, lecz taki zajęty, naaaa – i w śmiech. Zagrała starą Ammi rewelacyjnie. – Dowiedziałem się tuż przed otwarciem restauracji, potem nieustannie dzwonił telefon i napływali goście. Zawsze, kiedy próbowałem do ciebie zadzwonić, po jednym ukończonym zadaniu wyskakiwało mi kolejne, jeszcze większe. – Ha! Puste wymówki. – Więc, kto ci powiedział? Twarz Mehtab nabrała blasku. Położyła palec na ustach i kiwnęła na mnie, abym za nią poszedł. salonie była Margaret. Siedziała wyprostowana na środku białej, skórzanej kanapy. Miała zamknięte oczy. Głowa łagodnie opadała jej w tył, by w ostatnim momencie powracać na swoje miejsce. Drzemała. Jej dłonie spoczywały na synu i córce. Oboje cichutko spali, złożywszy głowy na jej kolanach. Podwinęła nogi, okryte kocem, który pochodził z osobistej skrzyni Mehtab. Pamiętam twarze dzieci. Były tak czyste – biła z nich głęboka, poruszająca niewinność. – Czyż nie są rozkoszne? – szepnęła Mehtab – I takie dobre, zjadły całą moją kolację. Spojrzałem siostrze w twarz. Po prostu się cieszyła, że wreszcie ma dzieci w domu. Zawsze sądziła, że to właśnie jest jej pisane, lecz przeznaczenie miało dowieść, jak się myliła. Lecz już chwilę później popatrzyła na mnie wilkiem, jak Cioteczka, z tym kwaśno-gorzkim
W
wyrazem twarzy. – Tylko ona ze wszystkich twoich przyjaciół pomyślała, żeby mi powiedzieć o twojej gwiazdce. Znów mnie uszczypnęła, lecz już nie tak mocno. – Przyniosła mi gazetę, France Soir. Taka miła dziewczyna. Opowiedziała mi wszystko o swoim mężu, no wiesz. Co za brutal. Straszliwie cierpieli, ona i te jej maleństwa… i czegoś mi nie powiedział, że się przeprowadziła do Paryża? Na szczęście przed kolejną falą ataków Mehtab uratowała mnie Margaret. Otworzyła oczy i kiedy ujrzała, jak na nią spoglądamy od drzwi, uśmiechnęła się. Jakiś blask zapłonął w jej twarzy. Uniosła palec, sygnalizując, abyśmy poczekali, i powolutku, delikatnie wyplątała się spośród dyndających kończyn dzieciaków. Te wciąż cichutko spały. Uścisnęliśmy się i pocałowaliśmy ciepło już na korytarzu. – Nie mogłam w to uwierzyć, Hassanie. To takie podniecające. – Szok i dla mnie. Dopiero co się skończyła niezła impreza. Ująłem jej obie dłonie i uścisnąłem, patrząc jej w oczy. – Dziękuję, Margaret, że przyszłaś. I że powiedziałaś mojej siostrze. – Przyszliśmy tutaj, jak tylko usłyszeliśmy wieści. To było tak niesamowite. Musieliśmy cię zobaczyć i pogratulować. Immédiatement. Co za niezwykłe osiągnięcie… Madame Mallory miała rację! – Jestem pewien, że właśnie tego dowodzi Papie gdzieś tam w niebie. Roześmialiśmy się. Mehtab w nastroju cioteczki groźnie nas uciszyła, kładąc palec na ustach. Pokazała, że natychmiast mamy się udać na drugi kraniec mieszkania, porozmawiać sobie przy kuchennym blacie. Wyciągnęliśmy spod marmurowej płyty stołeczki i Margaret opowiadała, jak jej idzie w Montparnasse, jak przyzwoitym człowiekiem jest chef Piquot, żadnym tam furiatem czy tyranem, co było plagą wśród wiodących szefów kuchni. – Nigdy ci tego nie zapomnę, Hassanie. Wszystko to zawdzięczamy tobie. – Nic nie zrobiłem. Zadzwoniłem w jedno miejsce. Wyciągnąłem z lodówki SieMatic butelkę schłodzonego Moët et Chandon, odbiłem nad zlewem korek i nalałem ambrozję do bursztynowych, starodawnych kieliszków. Margaret, wypoczęta dzięki drzemce, zrobiła się rozmowna. – Wspaniale było po tylu latach znów spotkać twoją siostrę. Okazała nam tyle dobra, kiedy pojawiliśmy się ot tak, niezapowiedziani, w drzwiach, tyle uprzejmości wobec dzieciaków. I, o rany, ależ ona gotuje! O la la! Równie dobrze co ty. Podała nam kolację. Délicieuse. Aromatyczna potrawka wołowa, gęsta i treściwa, doskonała w tak chłodną noc. Inna niż nasza boeuf Bourguignon. Kiedy tak wychwalała i komplementowała Mehtab, moja władcza, dumna siostra wyglądała na bardzo ukontentowaną, nawet, jeśli ulegając wrodzonej powściągliwości, próbowała udawać, że nie podsłuchuje konwersacji. Zastawiała stolik moimi nocnymi przekąskami. – Chodź, Margaret – zachęcała, popychając ku niej po blacie talerz słodkości – musisz jeszcze spróbować mojej marchewkowej chałwy. I musimy omówić przyjęcie Hassana. Jadłospis. I kogo powinniśmy zaprosić. Siostra odwróciła się do mnie i tonem nieznoszącym sprzeciwu rzuciła: – A ty sio. No już, idź się obmyć! iedy włożyłem twarz pod strumień bieżącej wody, rozdzwonił się telefon. Kilka chwil późn usłyszałem człapanie i dochodzący zza drzwi łazienki głos Mehtab: – To Zainab. Odbierz.
K
Linia trzeszczała. Daleko. Jakby rozmowa przebiegała pod morzem. – Och, Hassanie. Byliby tacy dumni. Papa, Mama i Ammi. Wyobraź sobie. Trzy gwiazdki Michelin! Próbowałem zmienić temat, lecz nie chciała o tym słyszeć. Była spragniona wszelkich szczegółów. – Uday chce na słówko. Na linii zagrzmiał baryton Udaya. – Co za nieprawdopodobne, wspaniałe wieści, Hassanie. Jesteśmy niezmiernie z ciebie dumni. Gratulacje! Mąż Zainab. Uday Joshi. Nie, nie restaurator z Bombaju, który doprowadzał do szału mojego ojca. Jego syn. Uday i Zainab byli na ustach wszystkich w Mumbaju. Przemienili starą restaurację Hyderabad w bajerancki hotel i sieć restauracji. Typowy mumbajski szyk. Okazało się, że spośród nas wszystkich to właśnie Zainab jest najbardziej podobna do Papy. Budownicza imperium. Zawsze szeroko zakrojone plany. W dodatku niezwykle kompetentna. Pamiętam, jak Uday i Zainab pobierali się w Mumbaju, na krótko przed śmiercią Papy. Na początku było to strasznie niezręczne, kiedy Papa i Uday Joshi senior wreszcie spotkali się na weselu. Papa gadał o wiele za dużo, zawracając tym wszystkim głowę, a stary Joshi wyglądał na znudzonego, garbił się i mocno ściskał laskę. Lecz później ci dwaj podstarzali ojcowie pozowali razem dla fotografa Hello Bombay! Para dumnych pawi, nestorów, na rozkładówkę o weselu, która w końcu zajęła pięć stron popularnego czasopisma. A potem już dwaj starcy złagodnieli i do późna w noc sobie rozmawiali. Kiedy później spotkałem Papę, rzekł: – Aaaa, ten stary kogut. Wyglądam znacznie lepiej od niego, naaaa? Tak myślim, a ty? Jest bardzo stary. Pamiętam, jak stałem z Papą na uboczu, kiedy wszystkie uroczystości trwały na pełnych obrotach, strojny w klejnoty słoń wiózł nowożeńców po trawniku, a słudzy w białych garniturach dźwigali w górze srebrne tace, pokryte kieliszkami szampana, profesjonalnie torując sobie drogę wśród tysiąca dwustu skrzących się gości. W środku głównego namiotu srebrne naczynie wypełniono bieługą. Politycy torowali sobie ku niej drogę łokciami, nakładali sobie kawioru na talerze chochlą do zup, świadomi, że każda drobina warta była dwa tysiące dolarów. A Papa i ja tylko się przyglądaliśmy. Staliśmy sobie z boczku, schowani w cieniu nocy, pod sznurem magicznych lampek, pojadając kulfi, indyjskie lody, serwowane w kulfi-wallah, prostych, ceramicznych miseczkach. Pamiętam smak i chłód kremu z blanszowanych migdałów, kiedy podziwialiśmy szmaragdowe kolczyki kobiet. Wielkie jak śliwki, powtarzał Papa bez końca. Wielkie jak śliwki. – Musimy pomówić o interesach – mąż siostry znów zasiadł do telefonu. – Zainab i ja mamy dla ciebie propozycję, która może cię zainteresować. Nadszedł właściwy czas na otwarcie najwyższej klasy restauracji francuskiej w Indiach. Mnóstwo pieniędzy czeka, aby je podnieść. Zapewniliśmy już finansowanie. – Tak, tak. Znajdziemy czas, żeby o tym porozmawiać. Ale nie dziś w nocy. W przyszłym tygodniu. jada bardzo lekką kolację albo nie je wcale. Ale nigdy w nocy nie oprze się kilku przekąskom kiedy wraca z pracy do domu – kiedy wróciłem do kuchni, Mehtab relacjonowała Margaret
Z
moje obyczaje. – To mu pomaga się zrelaksować. Zwykle też pije miętową herbatę. Z łyżeczką masali garam. A czasami i nieco moich warzyw. Do tego woda mineralna, gazowana. – Ach, znam to ciasto. – Oczywiście nie pochodzi z cukierni. Sama je zrobiłam, korzystając z przepisu jego dawnej nauczycielki. Mus pistacjowy, a w glazurze, taaaak, nieco esencji z wanilii. Spróbuj. – Wiesz… jest lepsze niż twór Madame Mallory. Na pewno lepsze niż moje. Moja siostra aż się zarumieniła, pogłaskana komplementem. Aż musiała się odwrócić do zlewu, aby ukryć zakłopotanie. A ja aż musiałem się uśmiechnąć. – Mehtab, czy ktoś jeszcze dzwonił? – Umar. Zamierza przywieźć tu całą swoją rodzinę na „trzygwiazdkową imprezę”. Umar nadal mieszkał w Lumière. Był dumnym posiadaczem dwóch warsztatów Total oraz czwórki zdumiewających chłopaków. Drugi w kolejności miał w przyszłym roku zawitać do Paryża i dołączyć do personelu Le Chien Méchant. Pozostali z rodu Haji podryfowali swoimi ścieżkami i dziś byli rozrzuceni po całym globie. Moi młodsi bracia, prawdziwe nicponie, obaj w nieustannym ruchu, latami wędrowali po świecie. Mukhtar został programistą w firmie telekomunikacyjnej w Helsinkach, a Arash profesorem prawa na Uniwersytecie Kolumbii w Nowym Jorku. – Jutro musisz obdzwonić braci, Hassanie. – Mais oui – poparła ją Margaret, lekko dotykając mojego łokcia – twoi bracia muszą usłyszeć fantastyczne wieści bezpośrednio od ciebie. Umar, jak donosiła moja siostra, powiedział, że sprawdzi również, czyby Wujaszek Mayur nie był w formie, choć nie sądzi, aby dom opieki pozwolił mu na podróż do Paryża, ponieważ w tym czasie Mayur nie bardzo już mógł się utrzymać na nogach. Wujaszek Mayur, osiemdziesięciotrzyletni, był ostatnią osobą, która wytrzymałaby taką długą wyprawę. Ale z drugiej strony nigdy się niczym nie przejmował. Zawsze był beztroski, może to dlatego, że Cioteczka zawsze drżała o wszystko za dwoje. Mehtab poprawiła włosy. – No i co sądzim, Margaret? Kogo jeszcze z przyjaciół Hassana powinniśmy zaprosić? Co z tym dziwacznym rzeźnikiem z tymi wszystkimi sklepami, no, tym, co ma zamek w Saint-Étienne? – Ah, mon Dieu. Hessmann. Toż to świnia. – Nooo, ja też tak sądzę. Nigdy nie rozumiałam, co Hassan widzi w tym człowieku. – Umieść go na liście – wtrąciłem – to mój przyjaciel. Na pewno przyjdzie. Dwie kobiety wpatrywały się we mnie, mrugając. – A co sądzisz o tej księgowej? Maxine, taka nerwowa. Wiesz, sądzę, że zagięła na Hassana parol. Pozwoliłem im się dalej w to bawić. Te ich spiski i manipulowanie moim przyjęciem... Podryfowałem z pokoju do pokoju, przez całe mieszkanie, tak jakbym wciąż miał jeszcze coś do zrobienia, czemu muszę poświęcić uwagę, lecz jakbym nie mógł sobie przypomnieć, co to było. Otworzyłem drzwi mojego gabinetu. Mehtab zostawiła na biurku egzemplarz France Soir. I wtedy to sobie uświadomiłem. Z ogromnym pietyzmem uniosłem z biurka parę nożyczek i starannie wyciąłem artykuł z trzeciej strony. Wsunąłem wycinek za szkło, oprawne w drewnianą ramkę, sięgnąłem i zawiesiłem informację o mojej trzeciej gwiazdce na ścianie. W tej głodnej przestrzeni. Wielu minionych pokoleń.
Podziękowania
W
szyscy pisarze, lecz szczególnie ci o dziennikarskim zacięciu, pielęgnują wrażenie, że wiedzą znacznie więcej, niż wiedzą w rzeczywistości. Ja mam skłonność do tworzenia aury mądrości poprzez eksperckie podkradanie wiedzy i doświadczenia lepszych ode mnie, po czym prezentuję ich poglądy jako własne. Śmiało mogę wyznać, że dzieło to wzbogacili niezliczeni ludzie i źródła. Dzięki nim brzmi wiarygodnie, lecz zbyt wielu ich, aby teraz wymieniać i dziękować. Mam nadzieję, że zniesiecie, jeśli podziękuję tym najważniejszym, których wkład w Podróż długości stu stóp był największy. Ta książka to hołd dla świętej pamięci Ismaila Merchanta, utalentowanego, niepoprawnego producenta filmowego, stojącego za Merchant Ivory Production, który zmarł niespodziewanie w 2005 roku. Obaj z Ismailem uwielbialiśmy dobrze zjeść i pobrzdąkać garnkami w kuchni. Pewnego dnia, podczas kolacji w londyńskiej Bombay Brasserie, przynagliłem Ismaila, aby znalazł prawa do odpowiedniego dzieła literackiego i połączył swą miłość do jedzenia z miłością do tworzenia filmów. Przyrzekłem, że mu pomogę w tych staraniach. Niestety, Ismail zmarł, zanim ukończyłem tę książkę, lecz mam głęboką nadzieję, że pewnego dnia ktoś przeniesie na ekran Podróż długości stu stóp, co będzie właściwym hołdem dla świętej pamięci przyjaciela. Moje biurko jest zawalone kulinarnymi odsyłaczami. Polegałem mocno na eksperckiej wiedzy, aby najwierniej jak to możliwe oddać techniczne tajniki kucharzenia. Korzystałem między innymi z: Life Is a Menu (Michel Roux); Indian Cuisine (Ismail Merchant); French Chefs Cooking (Michael Buller); Flavours of Delhi (Charmaine O’Brien); The Cook’s Quotation Book (pod redakcją Marii Polushkin Robbins); Cuisine Actuelle, gdzie Patricia Wells przedstawiła kuchnię Joëla Robuchona; The Decadent Cookbook (Medlar Lucan i Durian Gray); The Oxford Companion to Wine (Jancis Robinson); The Suger Club Cookbook (Peter Gordon); kulinarnych esejów z niezrównanego New Yorkera; no i wreszcie z klasyki wydawnictwa Scribner: Joy of Cooking (Irma S. Rombauer, Marion Rombauer Becker i Ethan Becker). Oczywiście były też niezliczone inne źródła, od artykułów na stronach internetowych i powieści, które mnie inspirowały, gdy pisałem tę książkę. Specjalne podziękowania ślę do Forbesa za moją dziennikarską karierę, dzięki której zwiedziłem obce kraje i wiele się nauczyłem o świecie. W Indiach na moje podziękowania zasłużyli Adi oraz Parmesh Godrej. Uprzejmie zapoznali mnie z restauratorem Sudheerem Bahlem, który na pół dnia zaprosił mnie do kuchni znakomitej restauracji Khyber. To był istotny moment moich badań, wspaniale wzbogacił moje zrozumienie zdrowej kuchnii indyjskiej. W Nowym Jorku z kolei przyjaciółka Mariana Field Hoppin użyła swego uroku i znajomości, aby podobnie wprowadzić mnie do kuchni szanowanej restauracji rybnej Le Bernardin.
W Londynie dzięki Mary Spencer mogłem spędzić całkiem sporo czasu w garach The Suger Club, w okresie, kiedy szefem kuchni był Peter Gordon. Lecz niech będzie wiadomo, że to Suraja Roychowdhury, Soyo Graham Stuart i Laure de Gramont pomogli mi w zachowaniu pisarskiej uczciwości, czytając moje dzieło i nakłaniając do trafniejszych kulturowych transgresji, a przy tym poprawili niezliczone przykłady mieszanych zwrotów frangielskich czy hindurdyjskich. Podziękowania otrzymują również Anna Kythreotis, Tony Korner, Lizanne Merrill i Samy Brahimy, za ich niezmiennie dobry humor, przyjaźń i wsparcie. V.S. Naipaul, którego jednak nie znam zbyt dobrze, był jednakże nadzwyczaj uprzejmy i wielkoduszny wobec mnie w kluczowym okresie, podobnie jak jego żona, Nadira, która mnie raczyła barwnymi opowieściami o swoim wychowaniu. Niektóre z nich im buchnąłem. Najmocniej jednak muszę podziękować moim drogim przyjaciołom Kazuo Ishiguro i jego żonie, Lornie. Nawet nie próbuję zliczyć, ile razy, kiedy byłem zdesperowany po kolejnym odrzuceniu tekstu czy zbity z pantałyku wskutek problemów technicznych, Ish podnosił mnie, otrzepywał z pyłu i posyłał dalej w tę drogę uprzejmym słowem czy motywującym spostrzeżeniem. Nikt nie miał lepszego przyjaciela i wzoru do naśladowania niż ja w Ishim. Tom Ryder, towarzyski żarłok, legenda świata wydawniczego, był niezmiernie szczodrym promotorem mojej prozy. Jego wstawiennictwo torowało mi ścieżki, więc jestem mu winien cholernie dobry posiłek. No i Martini czy dwa. Podziękowania też dla Esther Margolis, która reprezentowała moją książkę w jej pierwotnym wcieleniu. Z kolei Richard Pine z InkWell Management stał się architektem mojego ostatecznego sukcesu. Richard ma fantastyczne geny: jego ojciec, Artie, był moim agentem, kiedy rozpoczynałem karierę. Ale bez wątpienia i Richard stanowi klasę samą w sobie. Bystre spojrzenie wydawcy łączy z wyjątkową smykałką do zawierania umów. To właśnie Richard dopasował mnie do wrażliwej i utalentowanej redaktor Whitney Frick we wspomnianym amerykańskim domu wydawniczym Scribner. Whit jest wytrawną profesjonalistką: w jednej chwili słodziutko w proch rozbijała moje ego, lecz już w następnej mocno szturchała i skłaniała do udoskonalenia maszynopisu. Prawdę mówiąc, jestem wdzięczny redaktorowi technicznemu Katie Rezzo i całemu ciężko pracującemu nad publikacją mojej książki personelowi Simon & Schuster / Scribner. Chociaż rosnąca liczba umów na sprzedaż praw w świecie to niemal całkowicie efekt działań jednej niezmordowanej, niezwykle cenionej prawniczki: Alexis Hurley, guru praw zagranicznych w InkWell Management. Wreszcie muszę się głęboko skłonić z szacunkiem przed żoną, Susan, i córką, Katy. Obie rozpierała radość z powodu mojego sukcesu i cierpiały katusze, kiedy widziały potknięcia. A jednak wciąż stały przy mnie, czy moje akcje szły w górę czy w dół, bo w końcu taki jest los pisarza. Ukłony też dla rodziców, Jane i Vasco, dzięki którym w ogóle się odważyłem, oraz dla starszych braci (Johna, Jima i Vasco), którzy wsączyli we mnie instynkt samozachowawczy. Najmłodszy musi się szybko uczyć, jak być przebiegłym i bardzo szybko jeść – jeśli ma w ogóle zjeść co*kolwiek. I dla ciebie, drogi czytelniku, gdyż kupiłeś tę książkę i się nią delektowałeś. Za to dziękuję ze szczerego serca i życzę ci wszystkiego najlepszego. Może i ty, mimo że czasy nie są łatwe, znajdziesz chwilę na posiłek w restauracji w towarzystwie prawdziwych przyjaciół i kochającej rodziny. Richard C. Morais
Autorką zdjęcia jest Lizanne Merrill Richard C. Morais był redaktorem Forbesa oraz najdłużej czynnym zawodowo korespondentem zagranicznym tego czasopisma. Amerykanin szwajcarskiego pochodzenia większość życia spędził za oceanem. W 2003 roku powrócił do Stanów Zjednoczonych. Przez siedemnaście lat przebywał w Londynie, pełniąc funkcję szefa europejskiego oddziału Forbesa. Obecnie z żoną i córką mieszka w Filadelfii. Pokonać dystans to jego pierwsza powieść.
Recenzje
Wybitna! Wciągająca bez reszty, dogłębnie ludzka opowieść, bogato posmarowana wybujałym, najwyższej jakości kuchennym ekshibicjonizmem od czasów Zoli. Po prostu najlepsza powieść wszech czasów, osadzona w świecie kulinariów – bez cienia wątpliwości przejmuje do głębi, od pierwszej do ostatniej strony. Anthony Bourdain, autor Kitchen Confidential (Kuchnia: ściśle tajne) Wspaniała powieść, żywa i nastrojowa: prowadzi nas od świata kuchni do świata kuchni, od kultury do kultury, z doskonałym wyczuciem. Susan Orlean, autorka The Orchid Thief (Złodziej orchidei) Dzieje rywalizacji restauracji i desperackich zabiegów o gwiazdki Michelin zostały tu przecudownie opowiedziane. Richard Morais zabiera swoje ekscentryczne postacie i kuszące przepisy w nieprawdopodobną podróż od Indii po Francję. Nigdy wcześniej nie doświadczyłem tak wyrafinowanych zmysłów – nawet zapachu – perfekcyjnie oddanych słowami. Aromaty wyśmienitej kuchni płyną stronicami. Nie czytaj tej książki, jeśli jesteś głodny. Bo ją zjesz. Simon Beaufoy, zdobywca Oskara, autor scenariusza do filmu Slumdog. Milioner z ulicy Pyszna kulinarna podróż przez świat: od dzikich plaż Bombaju do szyk paryskiej haute cuisine. Padma Lakshmi, autorka Tangy. Tart. Hot & Sweet (Smakowity. Kwaśny. Pikantny i słodki), gość programu Top Chef w Bravo TV Książka godna polecenia, bardzo mi się podobała! Jest urokliwie i barwnie napisana, a zarazem zmysłowa i sugestywna. Joanne Harris, autorka Chocolate (Czekolada) W książce „Pokonać dystans” Richard C. Morais kusi mirażami bogato tkanego arrasu egzotycznych widoków, zapachów i smaków. Przenosi czytelnika w świat epikurejskiego zachwytu.
Czarująca, niezwykle intymna powieść stawia pytania o dokonywane w życiu wybory, lecz koniec końców wysławia nieprzewidywalność i meandry autentycznego, prawdziwego życia. Elin Hilderbrand, autorka Barefoot (Piasek w butach)
